این نوع سفال به‌دلیل درخشندگی و شفافیت لعاب و استفاده از لعاب‌های ارغوانی و قهوه‌ای به این نام شهرت دارد. دوران شکوفایی سفال زرین‌فام عصر خوارزمشاهی، سلجوقی و ایلخانی (قرون ۶ تا ۸) است.

ویژگی مشخص سفال زرین‌فام ساوه که آن را از سبک کاشان، ری و گرگان متمایز می‌سازد، تکنیک پخت و ظرافت آن است. زرین‌فامهای تولیدشده در شهر ساوه ظریف‌تر و مدت پخت آن‌ها بیشتر بوده است و مرزبندی بین نقوش و خطوط چندان مشخص نیست.

از ویژگی‌های تزئین لعاب زرین‌فام ساوه استفاده از لعاب لاجوردی به‌جای مشکی برای تزیین مرزبندی‌ها است.

طرز ساخت سفال زرین‌فام:

افزودن ماده گدازنده و سنگ چخماق به گل که موجب پدید آمدن ظرفی محکم با حرارتی کمتر از پخت چینی شده بعد از آن سفالینه را با لعاب سفید قلع می‌پوشاندند و پس از حرارت دادن روی را با کلرید فلزات نقاشی می‌کردند و تا حد ذوب شدن لعاب را در کوره قرار می‌دادند و در همین لحظه با ایجاد دود در کوره شرایط احیا را فراهم می‌آوردند تا نقش‌هایی به رنگ قهوه‌ای مایل به سبز یا زرد به دست بیاورند.

هنر زرین‌فام لعاب طلایی از شاهکارهای فناوری در تاریخ صنعت و هنر سفالگری است که در سفالینه‌ها و کاشی‌های معروفی به همین نام در دوران مختلف اسلامی مشاهده می‌شود. کاشی‌های زرین‌فام دارای طرح‌های گل و مرغ اسلیمی، شاخه و برگ به رنگ قهوه‌ای و آیات قرآنی به خط ثلث عربی و رنگ آبی لاجوردی هستند.

کاوش باستان‌شناسی در سال ۱۳۸۵ توسط دکتر خطیب شهیدی در تپه تاریخی آوه صورت گرفت که در این تپه سفالینه‌های لعاب‌دار و زرین‌فام کشف شد. این تپه در کنار شهر آوه از توابع شهرستان ساوه قرار دارد.

محوطه تاریخی آوه یکی از شهرهای مهم دوره اسلامی و شیعه‌نشین بوده که طبق آخرین فصل کاوش، در این منطقه یک شهر ۲۲۰ هکتاری با حریم آزاد وجود دارد که تمام آن زیر خاک است.

محوطه تاریخی آوه در دوره مغول به دلایلی که هنوز مشخص نشده است، متروک شد و پس از گذشت سال‌ها و بر اثر عوامل جوی به‌صورت آوار فروریخته شده و در زیر خاک قرار گرفت.

۱. کاشی زرین‌فام با ماده‌تاریخ (ستمائه) ۶۰۰ هجری قمری: این کاشی نبشی (دوطرفه) است که یک طرف آن «ندخل» و طرف دیگر «ستمائه» نوشته شده ‌است. این کاشی جزو اولین کاشی زرین‌فام تاریخ‌دار در ایران است.

۲. کاشی زرین‌فام دارای سوره انشراح متن این کاشی دارای کتیبه «دا فاغی…» و اول  سوره انشراح است.

۳. کاشی زرین‌فام محرابی: این کاشی احتمالاً قسمتی از محراب بوده است. دارای کتیبه «بسم الله الر…» و «نهار فی خیالا…» است.

۴. کاسه زرین‌فام: سطح درونی دارای نقوش هندسی در قسمت بدنه و کف است و کتیبه‌ای به خط کوفی عربی در لبه  ظرف است. قسمت بیرونی نقوش هندسی دارد.

۵. پیاله زرین‌فام: سطح بیرونی دارای نقوش انسانی بوده که لباس‌ها طرح نقطه‌نقطه دارد. و در سطح بیرونی ظرف نقوش هندسی دایره‌ای دارد.

۶. قسمتی از کاشی زرین‌فام: این کاشی دارای کتیبه«… الله علیهم علی» است.

۷. کاشی زرین‌فام نبشی: این کاشی دارای طرح‌های گیاهی (گل و برگ) اسلیمی با زمینه قهوه‌ای طلایی است.

۸. کاشی زرین‌فام: این کاشی دارای نقوش گل‌وبته در تزئینات مدور و دور آن کتیبه است.

منبع:میراث آریا

منطقه اورامانات کرمانشاه در انتظار ثبت جهانی است تا فرهنگ و تاریخ اورامانات در جهان ثبت شود و اکنون نیز این منطقه بکر و دست‌نخورده در چند قدمی ثبت جهانی قرار دارد.

منطقه اورامانات یکی از مناطق زیبای استان کرمانشاه است که به کوه‌ها، جنگل‌ها، قله‌های پر برف، دره‌های سرسبز، خانه‌های سنگی و پلکانی مشهور است. اورامان یا هورامان، نام منطقه‌ای کوهستانی در غرب ایران و شرق عراق است که ساکنان آن به گویش هورامی سخن می‌گویند.

این منطقه بیشتر کوهستانی و دارای دره‌های پر پیچ‌وخم و عمیق و رودبارهای بی‌شمار است، از مجموع آب این چشمه‌ها و رودبارها، دو رودخانه سیروان و لیله پایه‌ریزی می‌شوند که در نقطه‌ای به نام دروله در نزدیکی مرز ایران و عراق به هم می‌پیوندند. بخش بزرگی از اورامان در استان کرمانشاه و بخش کوچک‌تری در حلبچه در خاک عراق قرار دارد.

مردم منطقه معتقدند اورامانات تخت زمانی شهری بزرگ بوده و مرکزیتی خاص داشته و به همین دلیل از آن به‌عنوان تخت یا مرکز حکومت ناحیهٔ اورامان یاد می‌کرده‌اند. به‌غیر از وضعیت خاص روستا از نظر معماری، موقعیت چشمه‌های پرآب، مراسم خاص و آداب و رسوم و وجود مقبره و مسجد پیر شالیار و به ویژه جمعیت و تعداد سکنه قابل توجه آن نشانگر اهمیت منطقه از دوره‌های گذشته است.

محدوده ثبت جهانی منطقه اورامانات شامل یک گستره ۳۰۳ هکتاری با ۷۰۰ روستا، ۳۰۰ سکونتگاه غیردائم، ۳ منطقه حفاظت شده و ۱۱۰۰ محوطه و آثار تاریخی، جشن‌ها و آیین‌های منطقه و  ثبت بافت ۳۶ روستا است.

۲۹۵ اثر ثبت شده ملی در این منطقه و در شهرستان‌های ثلاث باباجانی، روانسر، پاوه و جوانرود وجود دارد که بیشترین آثار ثبت شده گردشگری ملی با ۲۰۰ اثر در شهرستان ثلاث باباجانی واقع شده است.

چندی پیش دکتر علی‌اصغر مونسان وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی  در نشست خبری با اصحاب رسانه با بیان اینکه روند ثبت جهانی اورامانات باید تسریع و برنامه‌ریزی مناسبی برای رونق گردشگری منطقه با توجه به ظرفیت‌های کم نظیر آن انجام شود، گفت: «اورامانات یک منطقه بی‌نظیر است که ظرفیت کامل برای ثبت جهانی را دارد.»

او افزود: «توسعه زیرساختهای منطقه نیاز به استفاده از ظرفیت سرمایه‌گذاران بخش خصوصی دارد و باید در دستور کار مسئولان مربوطه قرار بگیرد تا بتوان از ظرفیتهای بزرگ این منطقه به ویژه در حوزه اکوتوریسم بهره برد.»

ثبت جهانی اورامانات مطالبه جدی مردم کرمانشاه از مسئولان است

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی کرمانشاه در این خصوص می‌گوید: «توسعه صنایع‌دستی اورامانات و ثبت ملی صنایع‌دستی شاخص شهرستان، برندسازی و توسعه بازارهای صنایع‌دستی جز برنامه‌ها است.»

امید قادری با اشاره به اینکه ثبت جهانی اورامانات به عنوان یک مطالبه مهم استانی پیگیری می‌شود، می‌افزاید: «استاندار کرمانشاه و مجموعه مدیریت ارشد استان با جدیت ثبت جهانی اورامانات را در دستور کار قرار داده‌اند.»

قادری از اعزام ارزیاب ثبت جهانی اورامانات در اواخر شهریور ماه به منطقه اورامانات خبر می‌دهد و می‌گوید: «این ارزیاب از کشور مصر برای بررسی پرونده ثبت جهانی ۱۲ روستای منظقه اورامانات وارد استان می‌شود.»

او می‌گوید: «میراث فرهنگی کرمانشاه در هشت محور اقدام به اجرایی‌کردن سیاست‌های اقتصاد مقاومتی در استان کرده است و ثبت جهانی اورامانات و ایجاد اشتغال روستایی با معرفی این منطقه به جهانیان یکی از محورهای این سیاست‌ها است.»

مدیرکل میراث‌فرهنگی کرمانشاه مزایای ثبت جهانی اورامانات را جلوگیری از مهاجرت روستاییان به شهرها، ایجاد و توسعه اقامتگاه‌های بوم‌گردی و خانه مسافرها در اکثر روستاها، ایجاد و توسعه بازارچه‌ها و کارگاه‌های صنایع‌دستی در منطقه و فراهم‌کردن بستر مناسب برای تثبیت شغل و حق انتفاع به مردم و روستاییان منطقه با برند شدن اورامانات و معرفی آن به جهان و جذب گردشگران به منطقه می‌داند و خاطرنشان می‌کند: «۲میلیارد تومان اعتبار دولتی برای ثبت جهانی اورامانات در نظر گرفته شده است و بیش از ۵۰۰ میلیون تومان از این میزان اعتبار تخصیص یافته است.»

او با بیان این طرح مطالعاتی منطقه در راستای ثبت جهانی اورامانات تهیه شده، می‌افزاید: «سالانه از هر کشور یک اثر برای ثبت جهانی به یونسکو ارسال می‌شود که امسال با وجود اینکه ما رقبای قوی داشتیم اما با پیگیری‌ها و تلاش‌های استاندار کرمانشاه توانستیم در اولویت اول سازمان میراث فرهنگی برای ارسال پرونده به یونسکو قرار بگیریم.»

نقشه‌های سه‌بعدی روستاهای اورامانات آماده است

مدیر پایگاه منظر فرهنگی اورامانات با اشاره به اینکه جهت تکمیل پرونده ثبت جهانی، همه نقشه‌های سه‌بعدی این روستاها آماده و خروجی آنها از نرم افزار «جی آی اس» تهیه شده است، می‌گوید: «با ثبت یک روستا علاوه بر میراث‌فرهنگی و تاریخی، ابنیه‌ها، آیین‌های کهن، رسوم، فرهنگ منطقه و حتی میراث‌طبیعی نیز ثبت می‌شود.»

طالب نیا با بیان اینکه این اقدام‌ها به میزبانی خوب این استان در رویداد کرمانشاه ۲۰۲۰ کمک می‌کند، تصریح می‌کند: «۶ روستای اورامان در یک سال گذشته به ثبت رسیده و با ثبت این تعداد روستاهای ثبت شده در استان کرمانشاه به ۱۲ روستا خواهد رسید.»

او یادآور می‌شود: «پیش از این، با تلاش‌های پایگاه حریم منظر فرهنگی تاریخی اورامانات و معاونت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کرمانشاه، پرونده ثبت ملی بافت روستاهای هجیج، داریان، شرکان، نجار و نروی شهرستان پاوه و روستای بشی نوخاص شهرستان ثلاث باباجانی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.»

منبع:میراث آریا

واقف این سند، قاضی رکن‌الدین عمیدالملک سمنانی است و تاریخ آن ۸۹۰ هجری قمری است. اسم و نسب کامل واقف را این‌گونه می‌توان نام برد: «قاضی رکن‏‌الدین عمید‌الملک بن محسن بن عبدالصمد بن حسن السمنانی». او بانی و آبادکننده منطقه رکن‌‏آباد، خانقاه رکن‌‏آباد و خانقاه طغانیه در محله اسفنجان و کاریزهای متعدد در محله‌های متعدد سمنان در دوره تیموری بود.

این وقف‌نامه برای شناخت رجال، خانقاه، نظام آبیاری، وضع مالی و طرز تفکر یک قاضی در شهر سمنان و حتی شناخت حدود اربعه شهر در دوره‏ تیموری حائز اهمیت است.

این وقف‏‌نامه به خط نسخ و برخی از کلمات به خط ثلث و به‌صورت طومار و از الصاق یازده قطعه کاغذ به‌ وجود آمده است. اندازه کامل آن به طول پنج متر و ۴۷ سانتی‏متر است. البته اندازه این ۱۱ قطعه یکسان نیست و اندازه‌های متفاوتی دارند.

 براساس سجل ممهور واقف و استفاده از «موضع مهر» در ذیل برخی سجلات صدر و حاشیه، به راحتی می‌‏توان متوجه شد که این نسخه، سوادی از روی اصل وقفیه است. این سواد طوماری که در زمان حیات واقف و به خط او نگاشته شده، نسخه‌ای است که بیست سال بعد از تحریر سند اصلی، استکتاب شده است. چون یکی از شرایط ذکر شده در این وقف‌نامه، تعیین زمان‌‏بندی برای استکتاب گاه به گاه وقفیه بوده است:

«… و شرط دیگر آن‌که هر بیست سال این وقفیه را تجدید کنند تا اگر حدود موقوفات به واسطه‏ فترات زمان و انتقالات محدود علیها متغیر شده باشد ظاهر و مبین شود و به سجل قضات اسلام  و شهود عدول رسانند.»

واقف هدف از این کار را دگرگونی اسامی یا قرائت زمان و تحول اسامی جغرافیایی اعلام کرده است.

به هر روی اختلاف زمان‏‌بندی‏‌های هر دوره را می‌‏توان به تحول اسامی، مرغوبی و نامرغوبی جنس کاغذ، جنس مرکب، اندازه قلم، تحول خط و تفاوت نسل‏‌ها و نوزایی رجال جدید ناشی از دگرگونی‏‌های سیاسی و شرایط اقلیمی و شیوه نگهداری سند نسبت داد. هم‏چنین بروز اختلافات بین ناظر و متولی، اختلافات بین موقوف علیهم، اختلاف‌های بین متولی و مستأجرها، مراجعه به فقهای این شهر و آن شهر نیز خواه ناخواه به استنساخ و تکثیر وقف‌‏نامه‏‌ها دامن می‏‌زده است. البته چنان‌که وقفیه‏ قاضی عمیدالملک آشکار می‏‌سازد، این استکتاب صرفا یک پیک‌‏برداری ساده نبوده است، بلکه حضار و عدول مجلس پس از استنساخ، آن را با عبارتی از قبیل «سواد مطابق اصل است.» تصدیق می‏‌کرده‏‌اند.

وجود شرط اعظم در متن وقف‌نامه و نص صریح آن در وقفیه دال بر این موضوع است که قاضی عمیدالملک از قدرت و روابط خود استفاده کرده و احکام و فرمان‌های لازم را مبنی بر معافیت مالیاتی موقوفات کسب کرده بود:

«… و تکالیف دیوانی اگر احکام سلاطین که این فقیر حاصل کرده که مطلقا تکالیف دیوانی نباشد.»

مسلما او نگران آینده بوده که حکام و سلطان‌های دوره‏‌های بعدی برای آن‌ها اهمیتی قائل نشوند و وقعی نگذارند. لذا به عنوان شرط ضمن عقد، «شرط اعظم» را نیز به نص سند، اضافه کرده است:

«… و نگذارند که از دیوان یا حکام سمنان به ایشان مضرتی رسد و مطالبه و تکلیف واقع شود … و موقوفات مذکور را “شرط اعظم” آن که هیچ حاکم و صدر و قاضی و متولی عام در این موقوفات به‌ هیچ‌وجه من‌الوجوه مدخل نکند و محاسبه و نسخه جمع و خرج از موقوفه علیهم نطلبد.»

چنان که ملاحظه می‏‌شود، براساس «شرط اعظم»، متولی عالی‏‌ترین مقام دست‏‌اندرکار موقوفه است و هیچ مقام دیوانی حق ندارد در کار او دخالت کند. به عبارتی واقف به صراحت، دیوانیان عالی‌رتبه و دون‌پایه را در حد توان و فرصتی که برای آن‌ها پیش می‏‌آمده از دخالت در امور موقوفه برحذر داشته است. آن‌ها با استفاده از حیل شرعیه، تفسیری مطابق میل خود به عمل می‌‏آوردند تا زمینه را برای مداخله و سوء‌استفاده‌‏های‌شان در موقوفات ریز و درشت فراهم کنند.

این مداخله‌ها هم‏چنین آشکار می‏‌سازند که دیوانیان، موقوفات را به‌عنوان منابع مالی بادآورده و قابل اهمیت می‏‌دانستند.  چنین شرطی نه تنها در وقفیه‌‏های سمنان بلکه در فارس، یزد و کرمان که از نظر زمانی قبل از وقفیه‏ قاضی عمیدالملک تحریر شده‌‏اند نیز وجود داشته است.

نکته مهم دیگر در وقف‌نامه عمیدالملک تنظیم نسخه هم‌سنگ است. این رسم در دوره‏ تیموری وجود داشته است. «نسخه هم‌سنگ» به این معنی است که از یک سند، یک یا چند نسخه همانند تهیه می‌‏شده است. به عبارتی حضار مجلس بیش از یک نسخه را در یک مجلس تصدیق می‏‌کرده‌‏اند و همه در حکم واحد والاصل بوده است.

 وقفیه قاضی عمیدالملک نمونه ممتازی از وقفیه‌‏نویسی توسط یکی از قاضی‌های دوره‏ تیموری ساکن در سمنان است. ابدیت وقف و تکثیر گاه‏ به‏ گاه وقفیه و ارسال آن در ازمنه و نزد رجال هر شهر، در انتقال تکنیک‏‌های نگارش و شروط ضمن عقد به مراتب بیش از دستورنامه‌‏ها در شکل‏‌دهی ذهنی محرران شرعیات و واقفان، کارساز و مؤثر بوده است.

وقف‌نامه عمید الملک سمنانی به شماره ۱۵۸۸ در فهرست میراث ملی کشور به ثبت رسیده است.

منبع:میراث آریا