اردشیرخوره ،شهر مدور دشت فیروزآباد
شهر باستانی اردشیرخوره در بستر دشت فیروزآباد
بازمانده‌های شهر اردشیرخوره مهمترین اثر ساسانی دشت فیروزآباد به شمار می‌رود. بر اساس متن پهلوی” کارنامه اردشیر پاپکان” بخش عمده دشت فیروزآباد پیش از ایجاد شهر اردشیرخوره، یک باتلاق و آبگیر بوده است. این بخش باتلاقی بوسیله اردشیر و به منظور ایجاد شهر اردشیرخوره، زهکشی و خشک گردید. سپس اردشیر با ایجاد یک تقسیم‌بندی در اراضی دشت و انتقال آب از رودخانه تنگاب به توسعه کشاورزی در زمین‌های اطراف شهر پرداخت.
با توجه به تصاویر هوایی میتوان گفت که الگوی متمرکز و شعاعی خیابانهای شهر مدور اردشیرخوره در فراسوی دیوارهای آن و در میان دشت فیروزآباد نیز ادامه یافته است. خطوط شناسایی شده در امتداد این خیابانها در برخی قسمت‌ها تا فاصله حدود 10 کیلومتری از برج مرکزی نیز قابل ردیابی است. (در یک مورد جالب از این امتدادها میتوان به دیواری اشاره کرد که به احتمال فراوان بازمانده یک آبراه بوده و درست در راستای شمالی- جنوبی برج مرکزی شهر قرار گرفته است. آب این آبراه از چشمه‌های خاوری دشت فیروزآباد و با کندن مسیر آن در صخره‌های دامنه کوه و همچنین ایجاد یک تونل تامین می‌شده است. احتمالا پس‌زمینه داستانی که در متون تاریخی درباره بریدن کوه بوسیله اردشیر بیان شده، همین آبراه کنده شده در کوه بوده است). دو محور اصلی عمود بر هم که دشت فیروزآباد بر اساس آنها تقسیم‌بندی شده است، بر اساس چهار ضلع اصلی برج مرکزی و همچنین دروازه‌های چهارگانه شهر اردشیرخوره، انتخاب شده است. امتداد این محورهای اصلی به
ویرانه‌های برخی بناها منتهی میشوند که عمدتا همزمان با شهر اردشیرخوره ساخته شده و جزئی از برنامه ساخت و سازهای اردشیر بودهاند.
ساختار کلی شهر اردشیرخوره (شهرگور دوره اسلامی)
شهر اردشیرخوره با نقشه‌ای کاملا مدور با قطر 1950 متر ساخته شده است. فضای داخلی شهر مثل یک چرخ پرهدار بوسیله 10 محور خیابانی به 20 ناحیه بزرگ و همانند هم تقسیم گردیده بود و آثار این تقسیم‌بندی هنوز هم در تصاویر هوایی مشخص است. همچنین فضای مرکزی شهر، خود در باروی مدور دیگری که قطر آن در حدود 400 متر بوده قرار داشته است.خیابانهای شهر به صورت شعاع‌هایی به کنارههای این باروی داخلی منتهی میشدهاند. در نقطه مرکزی فضای داخلی شهر، برج عظیم چهار گوشه‌ای (که در متون تاریخی به نام تیربال از آن نام برده شده) قرار دارد که در واقع مرکز تمامی شهر محسوب میشود. در اطراف این برج تپه‌های بزرگی که ازآوار بناها شکل گرفته‌اند، دیده میشود. این تپه‌ها با توجه به ابعاد عظیم آنها و همچنین شواهد باستان‌شناختی دیگر، بازمانده بناهای عمومی و حکومتی به نظر می‌رسند و برخی از آنها همانند بنای موسوم به تخت‌نشین که آتشکده اصلی شهر بوده، تا حدودی شناخته شده‌اند. در واقع میتوان گفت که در داخل دایره مرکزی شهر فقط ابنیه آیینی، اداری، تشریفاتی قرار داشتهاست. در حالیکه دایره خارجی و بزرگتر شهر محل خانه‌ها و ابنیه ساکنان شهر بوده است. بخش مرکزی شهر، به صورت غیر مستقیم با مناطق مسکونی و محل‌های کار و تجارت در دایره بیرونی شهر در ارتباط بودهاند. در انتهای دو محور اصلی شهر، چهار دروازه شهر قرار داشته و محل دروازه‌های مذکور در باروی شهر، هنوز هم بصورت بخشهای خالی و بریده باقیماندهاست. مصالح باروی شهر از خشت و چینه بوده و یک خندق با عرض 35 متر نیز گرداگرد خارج آن وجود داشته است.
از دیدگاه مفهومی، نقشه مدور شهر اردشیرخوره بر اساس اندیشههای اردشیر در ارتباط با چگونگی نظام حکومتی مدنظر وی طرح‌ریزی شده است. طرح‌ریزی شهر اردشیرخوره، با شکل دایره و بر پایه یک نقطه مرکزی که شعاع‌ها و دوایر دیگری در اطراف آن قرار دارد، نمادی از حکومت آرمانی اردشیر بوده که در آن شاه در مرکز شاهنشاهی و دیگر بخشهای حکومت و جامعه به ترتیب اهمیت در سطوح دیگری در اطراف او قرار داشته اند. در واقع اردشیر اندیشههای خود در مورد شکل دادن به یک حکومت مرکزی نیرومند (بر خلاف حکومت نامتمرکز اشکانی) را در قالب نقشه یک شهر و تقسیمات ویژه آن شکل داده است.
هسته مرکزی شهر اردشیرخوره
خیابانهای شعاعی شهری مدور اردشیرخوره به بخش مرکزی شهر که این نیز خود به صورت دایره‌ای با قطر 400 متر بود، منتهی میگردید. این دایره مرکزی با ایجاد بارویی محصور شده بود. در نقطه مرکزی این دایره برجی با ارتفاع 30 متر قرار داشته است که امروزه هسته مرکزی آن پابرجا مانده است. ویرانه‌های دیگری نیز به صورت تپه‌هایی در بخش مرکزی بازمانده است که با توجه به موقعیت و گستردگی آنها تصور می‌رود که بازمانده بناهای اداری، تشریفاتی و آیینی بودهاند. (در مقابل، خانه‌های مردم عادی در فاصله بین باروی دایره مرکزی تا باروی بیرونی گرداگرد شهر قرار داشته‌اند). مصالح مورد استفاده در بناها در بخش مرکزی شهر و همچنین در بخش سکونتی مردم عادی از خشت بوده است. در این میان دو استثنا وجود دارد، بنای چهار تاقی موسوم به تخت‌نشین که با سنگ تراشیده شده ساخته شده و برج مرکزی شهر که با نام ” تیربال ” در متون تاریخی از آن نام برده شده است.
بنای موسوم به تخت‌نشین (آتشکده)
بازمانده بنای موسوم به تخت‌نشین در واقع ویرانه‌های يك چهار تاقی با ابعاد 14.65 در هر ضلع و 4 ایوان پیش آمده از هر ورودی آن است. فضای مرکزی چهار تاقی، گنبدی آجری، با قطری در حدود چهارده متر داشته است. این بنا به احتمال، آتشکده اردشیر بوده که در کتاب کارنامه اردشیر بابکان و دیگر منابع از آن اسم برده شده است. وجودبرخی ساقه ستونها، با مشخصات هخامنشی در نزدیکی این بنا، این تصور را به وجود آورده بود که بنای مذکور ساختاری مربوط به دوره هخامنشی است. با این حال بدون شک میتوان گفت که مصالح مذکور پس از دوره هخامنشی به محل بنا منتقل شده بودند. ابداع پلان چهار تاقی در دوره ساسانی که به نظر می‌رسد، بنای حاضر یکی از نخستین نمونه‌های آن است، به عنوان یکی از مهمترین پلان‌های معماری در تاریخ ساسانی مطرح می‌گردد. توسعه پلان این بنای ویژه که با نام عمومی آتشکده یا چهار تاقی در ایران شناخته شده است، به صورت شکل ویژه معماری مذهبی دوره ساسانی در می‌آید.
برج مرکزی شهر اردشیرخوره
ساختار برج مانند موسوم به” تیربال”(آنگونه که در کتابهای تاریخی از آن اسم برده شده است)، درست در نقطه مرکزی شهر اردشیرخوره قرار گرفته است. این برج، ستونی مربع شکل با طول هر ضلع 9 متر و ارتفاع حدود 30 متر است و با سنگ و ملاط گچ وآهک ساخته شده است. این ستون در واقع هسته یک برج پلهدار بوده که پله ها و دیوار بیرونی آن از بین رفته است. به نظر می‌رسد ابعاد اصلی برج مربعی با ابعاد هر ضلع، 20 متر مربع بوده است. نخستین بازدید‌کنندگان محوطه این تصور را داشته‌اند که برج مذکور دارای یک پلکان بیرونی و شکل نهایی خود برج نیز به صورت زیگورات بوده است تا اینکه باستان‌شناس آلمانی، ارنست هرتسفلد، شکل واقعی آن را شناسایی نمود. در ارتباط با کارکرد برج مورد بحث باید به کاربرد نظامی و امنیتی آن اشاره کرد. در واقع از فراز این بنا با استحکامات قرار گرفته در ارتفاعات دره تنگاب که راه اصلی ورود به دشت فیروزآباد به شمار می‌رود، ارتباط بصری برقرار بوده است. همچنین این برج به عنوان نقطه مرکزی برای طرح‌ریزی پلان مدور شهر اردشیر خوره و همچنین تقسیم‌بندیهایی که در اراضی دشت فیروزآباد در زمان اردشیر صورت گرفته بود، مورد استفاده قرار گرفته است.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.