حال‌وروز سنگ‌نگاره‌های «بَرم دِلک»

سنگ‌نگاره‌های ساسانیِ «بَرم دلکِ» شیراز با گذشت زمان، عوامل طبیعی همانند باران، باد و آفتاب و تغییر درجه‌ هوا در شب و روز و رِخنه‌ عوامل بیولوژیکی (گُل‌سنگ‌ها) و بدتر از همه، دست‌اندازی‌های انسانی که هیچ رحمی به یادگارهای ساسانیان نکرده و آسیب‌های برگشت‌ناپذیری دیده است.

در دهه‌های گذشته، یادگارهای ساسانیان هدف تیراَندازی برخی از بومیان منطقه و روستاهای پیرامون آن قرار گرفته بوده که هنوز هم نشانه‌های این نابخردی‌ها پابرجا است و می‌توان از نزدیک آن‌ها را دید. خراش با اشیا نوک‌تیز و یادگاری‌نویسی‌ها با رنگ و خط‌خطی بر روی سنگ‌نگاره‌ها در چندین سال گذشته، از دیگر دشواری‌های سنگ‌نگاره‌های ساسانی «برم دلک» است. همچنین دو سال پیش سودجویان اَموال تاریخی و فرهنگی و فرومایگان نابخرد به بهانه‌های گوناگون و پوچِ یافتن گنج خیالی، بخشی از بالا سر نگارکندها (:نقش‌برجسته‌ها) و در سمت چپ و کنار چهره‌ بهرام دوم را شکسته و آسیبی جدی به یادگارهای ساسانیان وارد کرده و داغی بر دل دوست‌داران میراث‌فرهنگی و تاریخ ایرانی نشاندند. هرچند که، نگارنده همان زمان با رفتن به سازمان میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی وقت، این رُخداد ناگوار را گزارش کرده و خواستار توجه بیش‌تر مدیران و سرپرستان میراث فرهنگی شده بود.

اما داستان پُرغصه‌ یادگارهای ساسانیان در همین‌جا به پایان نمی‌رسد. پدیداری کانی (:معدن) شِن و ماسه در بالای کوه و در واقع، در حریم کوهی و چشم‌اَنداز (:منظر) محوطه‌ی تاریخی و طبیعی «بَرم دلک) و اِنفجارهای هر روزه در معدن، لرزه بر اَندام بی‌دفاع پادشاهان ساسانی می‌اَندازد و آن‌ها شب‌ها خواب آشفته‌ی مرگ را می‌بینند.

همین بهار امسال بود که نگارنده در بازدید میدانی از سنگ‌نگاره‌های ساسانی و بررسی نگاره‌های قدیمی‌تر، متوجه شکستگی بخشی از زیر دست چهره‌ شهبانوی ساسانی بر اثر لرزش‌های پی‌درپِی که حاصل اِنفجارها بوده است، شده و آن را نیز گزارش کرده و به آگاهی مدیران و سرپرستان اداره‌ی کل میراث فرهنگی رسانید. با این همه، تنها راه پیشگیری از این دشواری و تکرار داستان، تعطیلی هرچه زودتر کانی شن و ماسه است. یادمان باشد که کوتاهی و بی‌تفاوتی در این زمینه، سبب رُخدادی ناگوار و فاجعه‌آمیز خواهد شد و آسیب‌های برگشت‌ناپذیر بدتری را برجا خواهد گذاشت. پس بهتر است از بروز فاجعه، پیش از رُخ دادن آن پیشگیری کرد.

^{حفاری غیرمجاز در سمت چپ سنگ نگاره های برم دلک در دامان کوه که به تازگی انجام شده است}

^{حفاری غیرمجازی که به تازگی انجام شده است و در پایین دست کوه سنگ نگاره ها قرار دارند}

در چندین سال گذشته، در پیرامون یادگارهای ساسانیان بیننده‌ کندوکاوهای (:حفاری‌ها) غیرمجاز سودجویان اموال تاریخی و فرهنگی به بهانه‌های خیال‌انگیز و پوچ یافتن گنج بوده‌ایم. در سمت چپ سنگ‌نگاره‌های «برم دلک» و در نزدیکی و بالای کوه، چند سال پیش، دو کند و کاو غیرمجاز درکنار هم و در یک راستا انجام گرفته بود. هم‌اینک و در تازه‌ترین این دست‌اَندازی‌ها و کند‌وکاوهای غیرمجاز، نابخردان فرومایه، یکی از کندوکاوهای غیرمجاز سال‌های گذشته را به بهانه‌ پوچ یافتن گنج، گودتر و ژرف‌تر کرده و خاک‌های آن را بیرون ریخته‌اند. همچنین و بدتر از آن، سودجویان در نزدیکی دو گودال پیشین و به‌تازگی بخش دیگری از کوه را کَنده و گود کرده و سنگ‌های کوه را در پیرامون آن ریخته‌اند. باید دانست که در بازدید میدانی یک ماه پیش نگارنده از محوطه‌ی «برم دلک» این کند‌وکاو غیرمجاز وجود نداشت و از خاک تازه و سنگ‌های شکسته‌ی کوه، می‌توان دریافت که این کَندوکاو به‌تازگی انجام گرفته است. از سویی، در بررسی و پایش میدانی نگارنده در بالای کوه و در نزدیکی کانی شن و ماسه، دیواره‌ی سنگ‌چین دفاعی ساسانی وجود دارد که سوداگران فرومایه به آن نیز، رحمی نکرده و میان دیواره‌ی ساسانی را کنده و گودال بزرگی پدید آورده‌اند و آسیب‌های برگشت‌ناپذیری را بر پیکره‌ی یادگارهای ساسانیان وارد کرده‌اند.

آن‌چه مایه‌ شگفتی و دردآورتر بوده، این است که، درست در پشت کوهی که سنگ‌نگاره‌های ساسانی تراشیده شده است و در بخش پایینی کوه یک گودال تازه و در واقع، کندوکاو غیرمجاز از سوی افراد نابخرد و فرومایه انجام گرفته که زنگ خطری برای یادگارهای ساسانیان به شمار می‌آید. از همین‌روی، نیاز است تا یگان حفاظت میراث فرهنگی، سرکشی‌های روزانه‌ای را دست‌کم به مدت یک ماه در این منطقه انجام دهد که بی‌گمان تاثیرگذار بوده و سرنخ‌های تازه‌ای به دست خواهد آورد.

^{شکستگی جدید که بهار امسال ایجاد شده و به گمان فراوان از اثرات مخرب انفجارها در کوه است}

^{محل قرارگیری حفاری غیرمجاز جدید}

یکی از دشواری‌های مهم سنگ‌نگاره‌های ساسانیِ «برم دلک»، ترک و شکاف و شکستگی‌هایی است که بر اثر گذشت زمان و عوامل انسانی در درازای سده‌ها و به‌ویژه دهه‌های گذشته پدید آمده است و به یکی از چالش‌های بزرگ پیش‌روی یادگارهای ساسانیان در چندین سال گذشته تبدیل شده است. باستان‌شناسان و کُنش‌گران میراث فرهنگی همواره خواستار حفاظت و مرمت اصولی و هر چه زودتر سنگ‌نگاره‌های محوطه‌ی باستانی «برم دلک» هستند. آنان می‌گویند با نگرش به آسیب‌های انسانی در چندین سال گذشته و شکستگی‌های پدیدار شده بر روی پیکره‌ پادشاهان ساسانی و ویرانی (:تخریب) روزاَفزون آن‌ها بر اثر عوامل طبیعی و محیطی، باید هر چه زودتر اداره‌ی کل میراث فرهنگی استان دست به کار حفاظت و مرمت سنگ‌نگاره‌ها بر پایه‌ی مبانی منشورهای حفاظتی و مرمتی شود. زیرا هرچه دیرتر میراث فرهنگی به موضوع مرمت و حفاظت سنگ‌نگاره‌های «برم دلک» ورود کند، بی‌گمان بیننده‌ی آسیب‌های بیشتری خواهیم بود و یادگارهای ساسانیان در خطر جدی‌تری قرار خواهند گرفت. از سویی، میراث‌فرهنگی به اَنگیزه‌ی کمبود بودجه و گرفتاری‌های فراوان اداری، دست بر روی دست گذاشته و این یادگارهای ارزشمند را که نشانه‌های هویتی و شناسنامه‌ بالنده‌ مردم شیراز به شمار می‌آید را به حال خود رها کرده است.

همچنین اگر به نگاره‌های پنجاه سال پیش «لویی واندِن بِرگ» و پیش از آن « اِرنِست هِرتسفِلد» نگاهی بیندازیم و با وضعیت امروز سنگ‌نگاره‌ها بسنجیم، بی‌گمان به عمق فاجعه و آسیب‌های جدی و بی‌شمار یادگارهای ساسانیان در این مدت کوتاه، پِی خواهیم برد.

^{وضعیت بخش از کمر به پایین چهره شهبانوی ساسانی که بسیار آسیب دیده است}

^{وضعیت بسیار نامناسب چهره پادشاه، بهرام دوم که رو به بدتر شدن است}

یکی از گام‌های ارزنده‌ای که همواره خواست کُنش‌گران میراث فرهنگی شیراز در چندین سال گذشته بوده است و اداره‌ی کل میراث فرهنگی استان به‌تازگی انجام داده و شایسته‌ی سپاسگزاری است، نرده‌کشی یا همان دیوارچینی گرداگرد سنگ‌نگاره‌های «برم دلک» است که از چرا گوسپندان و ریختن زباله و پسماندهای ساختمانی در کنار یادگارهای ساسانیان پیشگیری می‌کند و یک گام برای حفاظت و پاسداری بهتر یادمان ملی به‌شمار می‌آید. اما باید دانست که نرده‌کشی تنها یکی از راه‌های پیشگیری از آسیب‌های انسانی و حفاظت بهتر است و همان گونه که در بالا آورده شد، وضعیت سنگ‌نگاره‌های «برم دلک» به گونه‌ای است که باید هرچه زودتر، مورد مرمت و حفاظت اصولی قرار گیرد.

دشواری‌های سنگ‌نگاره‌های «برم دلک» بی‌شمار است و در اینجا نمی‌گنجد و نگارنده تنها گوشه‌ای از آن‌ها را آورده است.

نگارنده در سه گزارش کامل به موضوع، زیست‌بوم و خشکیدن چشمه‌ی «برم دلک»، آسیب‌های پدیدار شده از کانی شن و ماسه و وضعیت سنگ‌نگاره‌های ساسانی پرداخته است و امید آن می‌رود که سرپرستان و مدیران میراث‌فرهنگی و دیگر نهادهای مسوول، به آن توجه داشته و پیگیر موارد مطرح شده، باشند. یادمان باشد که در برابر آیندگان همگی مسوول هستیم و روزی تاریخ ما را داوری خواهد کرد. پس نیاید روزی که خدا ناکرده، شرمنده‌ی تاریخ و فرزندان‌مان باشیم.

اَمرداد نوشت، محوطه‌ تاریخی، فرهنگی و طبیعی «بَرم دِلک» در 7 کیلومتری جنوب خاوری (:شرقی) شیراز جای گرفته و در برگیرنده‌ی سه سنگ‌نگاره از پادشاهان ساسانی است و با شماره‌ی 71 در تاریخ 15 دی‌ماه 1310 خورشیدی، به ثبت ملی رسیده است.

منبع:اسکان