آشنایی با ارگ تاریخی بم – کرمان

این ارگ عظیم که در فهرست میراث جهانی یونسکو با عنوان «بم و فضای فرهنگی آن» به ثبت رسیده، در مسیر جاده ابریشم قرار دارد، در سده ۵ پیش از میلاد ساخته شده و تا سال ۱۸۵۰ میلادی همچنان مورد استفاده بوده است.

ارگ تاریخی بم، به مساحت تقریبی 200 هزار متر مربع از جمله بزرگترین مجموعه بناهای خشتی جهان به شمار می‌آید.

این ارگ تاریخی از گونه‌های معماری متعددی از جمله دیوار حصار، برج و بارو و دروازه‌های متعدد، مسجد، بازار، تکیه، کاروانسرا، مدرسه، حمام، زورخانه و محله‌های مسکونی با خانه‌های اعیان نشین یا عامه نشین، بخش حاکم نشین شامل سربازخانه، اصطبل، آسیاب، خانه فرمانده قشون و بخش اقامت حاکم شامل خانه حاکم، عمارت چهارفصل و برج دیدبانی تشکیل شده است.

بم در ۱۹۳ کیلومتری جنوب غربی کرمان و در دشت کویر حد فاصل جبال بارز و کوه‌های کبودی واقع شده است. بم ۱۰۵۰ متر از سطح دریا بالاتر است و ۱۹۴۸۰ کیلومتر مربع وسعت دارد. قدیمی‌ترین نشانه‌های تمدن در تپه‌های بیدرون در ۱۵ کیلومتری شهر کشف شده است.

در شمال شرقی شهر بم، بر بالا و دامنه صخره، قلعه‌ای مستحکم وجود داشت که مردم آن را ارگ می‌نامند. در واقع این بنای سترگ، شهر قدیـم بم بوده است. دور تا دور قلعه خندق‌هایی عمیق وجود داشت که ارگ را از یورش دشمنان مصون می‌داشت.

قسمت‌های اصلی ارگ بم عبارتند از:

• دروازه اصلی، بازار، میدان تکیه، مسجد برزگ ارگ، مجموعه میرزا نعیم، مسجد کوچک، کاروانسرا، زورخانه، حمام ارگ، دروازه حصار دوم، مدرسه یا خانقاه ارگ، اصطبل، قورخانه، محل آسیاب بادی، خانه حاکم، چهار فصل، چاه اصلی ارگ، بقایای محله قدیم، کناری محله یا غلام محل، دروازه کت کرم و زندان.

ارگ بم و شهر آن از جمله قلعه‌های نظامی بسیار مهم و تاریخی به شمار می روند. در میان قلعه عمارت حاکم نشین روی صخره‌ای طبیعی بنا شده بود که دارای 5 طبقه بود و همگی از جنس خشت و گل. ستون‌ها و قوس‌ها باقی مانده در قلعه بم، مغازه‌های نانوایی، روغنگیری و قفسه‌های خشتی در بازار قلعه نشان از رونق گذشته آن داشت. ارگ بم نمونه کاملی از شیوه‌های معماری ایران است.

بنای ساختمان از خشت،‌ آجر و گل است و بزرگترین مجموعه خشتی جهان است و یکی از زیباترین بناهای عصر اشکانیان به شمار می‌آید.

ارگ بم را به بهمن پسر گشتاسپ نسبت می‌دهند. تا حدود 2 قرن پیش مردم در ارگ زندگی می‌کردند. در طول تاریخ ارگ بم بارها مورد یورش قرار گرفته و بازسازی شده است.

در بعضی خانه‌ها حمام اختصاصی به چشم می‌خورد و در کنار تعدادی از آنها اصطبل را جدا از محل زندگی ساخته‌اند. تعدادی از خانه‌های ارگ بدون در نظر گرفتن مقاومت و باربری ستو‌ن‌ها 2 طبقه ساخته شده‌اند.

مردم ارگ بم با کشاورزی و قالی بافی امرار معاش می‌کردند. از دروازه دوم می‌توان بخش حاکم نشین ارگ را دید که بر فراز کوهی قرار دارد.

در کنار اصطبل حیوانات مخزن آب و چاهی در بخش جنوب شرقی قرار دارد. در واقع آب آشامیدنی ساکنان ارگ از چاه‌هایی در حیاط خانه‌ها تامین می‌شده است.

ارگ بم تنها یک ورودی دارد که طاق ورودی آن قابل مقایسه با قوس‌های دوره ساسانی است و 2 برج طرفین و هشتی.

آثار دروازه دیگری در ضلع شمالی ارگ در محلی موسوم به کت کدم به چشم می‌خورد که به ظاهر استفاده چندانی از آن نشده و یا کمی بعد از ایجاد حصار مسدود شده است.

ارگ بم دارای یک راه اصلی از جنوب به طرف حاکم نشین و دو گذر به موازات آن و چند راسته شرقی و غربی است.

در دروازه سوم خانه‌های فرماندهان نظامی قرار گرفته است. آسیابی بادی در عصر قاجار در ارگ بم ساخته شد که در قسمت جنوب غربی قلعه واقع است. بخش حاکم‌نشین، ‌خود از 2 بنای 4 فصل و خانه حاکم،‌ برج مراقبت مرکزی، ‌حمام،‌ حوض و چاه آب تشکیل شده است.

ارگ بم به دلایل متعدد از جمله دارا بودن گونه های متعدد بناهای تاریخی و محله‌های مسکونی و شیوه ترکیب و اتصال آنها با یکدیگر و شکل قرار گیری بناها بر روی شیب تپه و ختم شدن کل مجموعه در انتها به عمارت منحصر به فرد چهار فصل در بالاترین نقطه، دارای ارزشهای فراوان معماری و شهر سازی است.

ارگ تاریخی بم، نخستین نقطه تلاقی معماری و شهرنشینی ایران، دی سال ۱۳۸۲ بر اثر زلزله‌ای مهیب به تلی از خاک تبدیل شد. در اثر این زلزله، بیش از ۸۰ درصد ارگ تاریخی بم از بین رفت.

منبع:همشهری