آشنایی با ارگ کریم خانی – فارس

کریم خان زند برای ساخت این ارگ از بهترین هنرمندان و معماران آن دوره دعوت به همکاری کرد. این معماران و هنرمندان به دلیل مهارتی که داشتند توانستند این ارگ را بسیار سریع بسازند.

 

ساخت ارگ کریم خانی که در واقع دژی نظامی بوده است، بین سال‌های ۱۷۶۶ و ۱۷۶۷ میلادی انجام شد. برای این منظور کریم خان بهترین مصالح را از داخل و خارج کشور تهیه و ساخت بنا را به‌ سرعت تمام کرد.

بنای افراشته ارگ کریم‌خانی، ترکیبی از دو معماری مسکونی و نظامی است. بخش درونی ارگ با ایوان‌ها و اتاق‌های نقاشی شده، آب‌نماها و باغچه‌ها از ظرافت خاصی برخوردار است. سه ضلع شمال، جنوب و غرب هر یک دارای یک ایوان و شش اتاق مسکونی در دو طرف آن است.

ضلع شرقی شامل حمام خصوصی و برخی امکانات خدماتی است. برج و باروی چهارگانه به انضمام خندقی که سابقاً دور آن حفر شده بود نیز نقش دفاعی بنا را بر عهده داشته‌اند. ضخامت دیوارها در پایه ۳ متر و در بالا 8/2 متر است. ارتفاع برج‌ها نیز ۱۵ متر می‌باشد و از آجر ساخته شده‌اند.

ارگ اندرونی، کاخ سلطنتی کریم خان و خانواده‌اش بوده که در زمینی به مساحت حدود 13 هزار متر مربع با حدود 4000 متر مربع زیر بنا در غرب میدان توپخانه قدیم واقع است.

پلان، زمینی به شکل مستطیل است. در چهار گوشه ارگ، چهار برج مدور سه طبقه قرار گرفته است که ارتفاع آنها حدود 14 متر می‌باشد و ارتفاع دیوارهای ارگ نیز به 12 متر می‌رسد.

معماری ارگ به شیوه اصفهانی و از نوع معماری درونگرا است که وجود تزیینات ظریف و زیبای داخل ساختمان در مقابل تزیینات خشن و ساده دیوارهای بیرونی گواه این مطلب است. عمده مصالح در بنای ارگ سنگ و آجر است.

در بالای ورودی اصلی، کاشیکاری از نوع هفت رنگ مشتمل بر صحنه نبرد رستم و دیو سفید مربوط به دوره قاجاریه است. بعد از ورودی در بخش داخلی هشتی قرار گرفته است. در بخش شمالی حیاط خلوتی به اضافه چند اتاق کوچک مجزا از سایر مجموعه اتاق‌های ارگ قرار دارد.

در گوشه جنوب شرقی هشتی نیز حمام اختصاصی کریم خان ساخته شده است. در چهار گوشه بنا در کنار برجها چهار حیاط خلوت با حوضی در مرکز آن قرار گرفته است.

بخش‌های مسکونی بنا در سه جبهه شمالی، جنوبی و غربی واقع شده اند. در مرکز هر جبهه یک ایوان ستوندار با دو ستون سنگی قرار دارد که در زمان قاجاریه ستونهای اصلی ایوان‌های جنوبی و غربی برداشته شده و ستون‌های چوبی با تزیینات مارپیچی شکل جایگزین شده است. در دو طرف هر ایوان ستوندار و تالار و میان تالارها دو راهرو دو طبقه به کار رفته است.

نمای تالارها با پنجره‌های چوبی مشبک کاری شده همراه با شیشه‌های رنگی پوشیده شده است. تالارها به وسیله دو سقف پوشیده شده‌اند که یکی سقف طاقدار با مقرنس‌های گچی در بخش داخلی آن تزیین شده و دیگری سقف کاذب که با فاصله‌ای نسبت به سقف اصلی ایجاد گردیده.

بخش داخلی سقف اصلی تالارها با نقاشی‌ها و تذهیب‌های بسیار زیبایی که از نقاشی‌های عصر صفوی الگو گرفته‌اند تزیین شده است. در ترسیم این نقاشی‌ها از موادی مانند طلا، جیوه، شنگرف، گل اخرا و سایر مواد معدنی استفاده شده است.

در گوشه جنوب شرقی ارگ حمامی از دوره زندیه نیز باقی مانده است. رختکن این حمام بصورت یک هشت ضلعی ساخته شده است به این ترتیب که اضلاع اصلی آن یک چهار ضلعی است که در چهار گوشه چهار ضلعی، چهار ضلع دیگر تعبیه و بدین ترتیب بصورت یک هشت ضلعی در آمده است.

در ورودی حمام در گوشه جنوب غربی حمام قرار گرفته است و به وسیله دالان کوتاهی به رختکن مربوط می شود، در چهار سمت رختکن چهار ایوان تعبیه شده است در پای هر یک از ایوانها سه محفظه کوچک تعبیه شده که اختصاص به کفش‌ها دارد.

در وسط صحن رختکن یک حوض هشت ضلعی وجود دارد که پاشویه‌های آن کمی از سطح زمین بلندتر است و یک فواره سنگی در وسط حوض تعبیه شده است. سقف رختکن از یک عرق چین آجری ساده تشکیل شده است که در گوشه‌های آن ترنج‌های آهک‌بری بسیار زیبایی نصب شده است. در گوشه شمال غربی رختکن دالان نسبتاً طولانی است که به صحن گرمخانه حمام مربوط می‌شود.

جالب ترین قسمت حمام چهار ستون سنگی یکپارچه داخل گرمخانه آن است که دارای تزیینات بسیار جالبی می‌باشد که ستون‌های مذکور از ته ستون، ستون و سرستون تشکیل شده است.

در گرمخانه حمام 3 مخزن آب وجود دارد که از آب آنها برای استحمام استفاده می‌شده است. در کف خزینه وسط دیگی مسی قرار دارد که برای گرم کردن آب آن استفاده می‌شده است و از طریق انباری که در پشت حمام قرار دارد، هیزم زیر آن قرار می‌دادند.

در کف حمام دالان هایی وجود دارد که در اصطلاح به آنها گربه رو می گویند و کاربرد آنها انتقال گرمای حاصل از آتش زیر دیگ آب گرم بوده است.

کریم خان زند در سال 1163 قمری حکومت غرب ایران را در دست گرفت و تمام بناهای دوران وی در طی 14 سال حکومت او در شیراز ساخته شده‌اند.

وی به هنگام پایه گذاری حکومت در شیراز تحت تاثیر معماری صفوی قرار گرفت. وی پس از بازدید از میدان نقش جهان اصفهان تصمیم به ایجاد میدان وسیعی در شمال شیراز قدیم گرفت. این میدان به میدان توپخانه شهرت داشت.

در شمال میدان دیوان خانه کریم خان، در شرق میدان بازار وکیل و چندین کاروانسرا، در جنوب میدان حمام و مسجد وکیل و در جنوب غربی باغ و در غرب ارگ و اندرونی را بنیان نهاد.

بعد از فتح شیراز توسط آقا محمد خان، بنا بر خصومتی که با کریم خان داشت تصمیم به تخریب بناهای کریم خانی گرفت. به دنبال این تصمیم تعدادی از بناهای عصر زندیه تخریب شد، از جمله حصار شهر.

خوشبختانه بنای ارگ از تخریب محفوظ ماند و از آن به عنوان دارالحکومه امرائی که از طرف حکومت مرکزی به امیری و استانداری فارس برگزیده شده بودند، استفاده می‌شد.

امرا و فرمانروایان عصر قاجار بنا به سلیقه های شخصی در این بنا دخل و تصرف هایی ایجاد نمودند از جمله در حیاط مرکزی دست به ایجاد یک سلسله عمارت زدند که نسبت به ارگ وصله ناجوری بود و دیگر اینکه سطح نقاشی های دوران زندیه را پوشاندند و تزییناتی دیگر مطابق با سلیقه خود ایجاد نمودند. برای انجام این کار چون گچ به راحتی بر روی لایه های قبلی گچ قرار نمی گرفت سطح دیوار را با تیشه زخم کرده و به همین دلیل بیشترین تخریب را در بنا ایجاد کردند.

در سال 1310 به دنبال ساخت مرکز شهربانی، از این بنا تا سال 1350به عنوان زندان شهربانی استفاده می‌شد و در آن سال ارگ کریم خانی تحویل دفتر فنی حفاظت آثار باستانی شد.

در واقع این ارگ کاربری‌های گوناگونی داشته است؛ در زمان حکومت سلسله زندیه این قلعه محل زندگی و مرکز فرماندهی شاهان زند بود. در زمان حکومت قاجارها خانه فرماندار بود. شاهزاده عبدالحسین میرزا فرمانفرا، فرماندار استان فارس دستور مرمت مینیاتوری‌های قلعه را صادر کرد. مدتی در دوره پهلوی نیز از این دژ نظامی به عنوان زندان استفاده می‌شد.

امروزه این قلعه به موزه‌ای تبدیل شده که زیر نظر سازمان میراث فرهنگی ایران اداره می‌شود.

ارگ کریم خانی در سال 1351 توسط وزارت فرهنگ و هنر با شماره 918 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

منبع:همشهری