آشنایی با کوشک سرهنگ‌آباد – اصفهان

موقعیت جغرافیائی ویژه روستای سرهنگ آباد، در دامنه کوه‌های دهستان کچو و طراوت و سبزی آن باعث شده است که از دیرباز به عنوان منطقه‌ای ییلاق نشین در شهرستان اردستان مورد توجه قرار گیرد. همین امر باعث شده که در سال‌های قبل این روستا از روستاهای پر جمعیت و حاصلخیز شهرستان اردستان باشد.

کوشک سرهنگ آباد توسط سهام السلطنه عرب عامری در حدود سال 1299 قمری مصادف با دوره ناصرالدین شاه قاجار برای پذیرایی از شاهزاده‌های قاجاری ساخته شده است.

این کاخ که شباهت زیادی به چهل ستون اصفهان و باغ عفیف آباد شیراز دارد، مجموعه کاملی از یک بنای شاهانه است و برای شکارگاه نیز به دلیل کوهستانی بودن منطقه استفاده می‌شده است.

عمارت چهل ستون سرهنگ آباد، زیباترین کاخ تاریخی کویر باقی مانده از دوران قاجار است و هدف از ساخت آن که مشتمل بر یک کوشک و شکارگاه است، بیشتر جنبه تفرجگاهی بوده است.

این کاخ دارای سقف‌های چوبی و تزئینات سنگی شبیه به آنچه در عالی‌قاپو و چهل‌ستون مشاهده می‌شود، است و به‌رغم این که به‌عنوان کوشک و شکارگاه به فرمان سهام‌السلطنه بنا شده، ولی هیچگاه مورد استفاده او قرار نگرفت.

گچبری‌های این کاخ در نوع خود بی‌نظیر است. آیینه‌کاری‌های مجموعه و نقاشی‌های موجود و نقش چوب‌ها از منبت و معرق تا تراش سنگ‌های کاخ به صورت عالی در بنا استفاده شده است. همچنین این کاخ دارای 20ستون سنگی است و 3 ایوان جنوبی، شرقی و غربی این بنای با شکوه با نمای سنگی زیبا به ترتیب مشرف به رودخانه و چمنزار و کوهستان است.

سقف‌ها با استفاده از تیرک‌های چوبی که دارای روکش فلزی هستند پوشانده شده و حجاری‌های بسیار ماندگاری نیز روی سنگ‌های مرمر این مجموعه به یادگار مانده است.

شاه‌نشین مجموعه تاریخی سرهنگ‌آباد در 3 طبقه احداث شده و در ایوان جنوبی آن نیز یک استخر بزرگ با پوشش فلزی احداث شده است. تنها سقف کاخ و شاه‌نشین دارای پوشش فلزی است و دیگر بخش‌های عمارت از خشت ساخته شده که به‌دلیل همین پوشش فلزی نیز مجموعه کاخ نسبت به دیگر بخش‌ها سالم مانده است.

عمارت سرهنگ‌آباد دارای 2 بادگیر قرینه است که یکی از آنها به‌طور کامل تخریب شده و دیگری سالم مانده است. قاعده بادگیر موجود در عمارت تاریخی سرهنگ آباد 2 متر و ارتفاع آن به 10 متر می‌رسد. معماری بادگیرها به گونه‌ای است که در ارتفاع 7 متری، شکل دایره‌ای بادگیر تبدیل به یک 8 ضلعی شده و از همانجا بادگیر به 2طبقه تقسیم می‌شود.

عمارت تاریخی سرهنگ آباد اردستان در مساحتی حدود 600 مترمربع احداث شده و کوشک اصلی آن 3 طبقه و 1500 متر زیربنا دارد. این مجموعه 3 بخش دیگر نیز دارد که در منتهی‌الیه شرقی مجموعه واقع شده و مشتمل بر حمام و سکونتگاه خدمه و اصطبل است. در منتهی‌الیه غربی نیز بادگیرخانه و شاه‌نشین قرار دارد. این مجموعه همچنین دارای جریان آب است که از کنار آن عبور می‌کند.

این کاخ شامل تالار کاخ با ترکیبی از سازه‌های خشتی، آجری و چوبی و تزیینات نقاشی، آیینه‌کاری و نقاشی پشت شیشه و قراول‌خانه، حمام، برج‌های دیده‌بانی، اصطبل، آسیاب است.

در کاخ سرهنگ‌آباد ، برای شرب و چرخش آسیاب و آبیاری درختان، از آب قنات سرهنگ‌آباد استفاده می شده است که از وسط باغ عبور کرده و به اطراف چهلستون صفا می بخشید و در حوض ها (وسط حیاط خلوت و حوض ایوان عمارت چهلستون) جای می‌گرفته است و محور اصلی شکل دهنده فضاهای باغ بوده است.

گیاهان هم به دو صورت انتزاعی و واقعی زینت بخش این باغ بوده اند بیشتر تزئینات در این باغ الهام گرفته از گیاهان است، آنچه که امروزه از پوشش گیاهی در این باغ باقی مانده است شامل درختان قطور و کهن چنار ـ که عمدتاً در دو طرف محور آب (جوی و استخر) و دو ردیف مشخص قرار دارند ـ چندین سرو … است. باغچه بندی‌هائی که در گذشته عمدتاً نظم پوشش گیاهی را در این مجموعه تعریف می‌کرده‌اند.

معماری این مجموعه تلفیقی از معماری دوره قاجاریه و سبک دوره صفوی است به طور مثال ایوان عمارت اصلی با ستون‌های چوبی شبیه ایوان چهلستون ساخته شده و یا از قوس‌های نیم دایره‌ای شکل و تزئینات رایج در دوره قاجار استفاده شده است و تنوع فضای خاص دوره قاجاریه با قدرت هر چه تمام‌تر جلوه‌گری می‌کند و در نوع خود یکی از نمونه های موفق معماری دوره قاجاریه است.

کاخ سرهنگ‌آباد در گذشته دارای دو فضای باز اصلی بوده که امروزه بقایائی از آنها باقی مانده که یکی از آنها به فرم حیاط مرکزی بوده است و ورودی اصلی، اتاق‌های اندرونی، حمام مجموعه و اصطبل و یکی از وجوه عمارت چهلستون در اطراف آن قرار داشته اند و در وسط آن یک حوض و دو باغچه قرار داشته است، دومین فضای باز، باغ مجموعه بوده است که در دو طرف آن، عمارت بادگیر و چهلستون قرار داشته اند. در طراحی این مجموعه سعی شده بود که بهترین چشم اندازها به کوه های اطراف و فضاهای سبز وجود داشته باشد.

بناهای این مجموعه به ترتیب موقعیت قرارگیری بر دامنه کوه عبارتند از:

• ساختمان مشرف بر استخر که آسیاب بوده است و شاه نشینی داشته به نام عمارت بادگیر که از قسمت های دیگر باغ قدیمی تر بوده است که امروز به حالت نیمه مخروبه درآمده و تنها بادگیر آن باقی مانده است.
• عمارت چهل ستون که ساختمانی ییلاقی و تابستانی است، مهم ترین بنا در این مجموعه است که به سبک چهلستون اصفهان در دو طبقه ساخته شده است و ده ها معمار، سنگ کار بر روی آن کار کرده اند این بنا دارای دو بخش نیمه باز (ایوان با ۱۶ ستون چوبی شبیه ستون های چهلستون) و بسته (اتاق ها، شامل یک تالار بزرگ در وسط است و در هر طرف آن دو اتاق) می باشد در ایوان چهلستون حوض آبی مرمرین وجود داشت که امروزه بقایائی از آن باقی مانده است. سقف آن سراسر نقاشی شده بود و سرستون های ایوان چوبی و مقرنس شکل است و روی آنها آینه کاری و نقاشی شده است زیر سقف دور ایوان کتیبه ای از آیات قرآنی به خطر زرین بر زمینه لاجوردی نوشته شده بود.
• حیاط خلوت، حوض بزرگی در وسط دو باغچه در طرفین آن قرار داشته است و اتاق های اندرونی در دو ضلع این حیاط واقع شده بودند. امروزه بقایائی از آن باقی مانده است.
• تشکیلات ورودی شامل سر در ورودی، هشتی، راهرو بوده که سر در ورودی این ساختمان با وجود آسیب دیدگی بسیار، هنوز هم مجلل است. دارای مقرنس های گچ بری شده و یک گلدسته بوده است. کوبه و حلقهٔ در ورودی نوشته داشته ولی زنگ زدگی مانع خواندن مطالب آن است. گل میخ های در ظریف و همه کوبیده کاری شده است. هشتی مجموعه هم بسیار کار شده بوده است.
• در گذشته حمام بزرگ و خوش طرحی چسبیده به قسمت اندرونی وجود داشته است که سربینه اش دارای نقش و نگار بوده و بدنه آن سراسر کاشی بوده است. حمام مجموعه شامل فضاهائی چون سربینه، گرمخانه، دالان و خزینه و حوض مرمر بوده است.
• اصطبل برای نگهداری حیوانات.
• دو برج با کاربری نگهبانی در این مجموعه وجود داشته اند.

برای تزئینات دیوارهای خارجی بنا هم مانند دیوارهای داخلی از گچ بری، آینه کاری، خطاطی، حجاری و مجسمه سازی استفاده شده است. نحوه استفاده از مصالح و ترکیب بندی آنها هم به تزئین بنا کمک بسیار کرده است.

برخی مصالح به کار رفته در این بنا مانند سنگ مرمر شفاف، ستون های رنگی و پایه های چوبی ستون ها با الاغ و قاطر شتر از فرسنگ ها دور به سرهنگ‌آباد حمل شده اند. ستون های چوبی آن از قصبات شهرستان اردستان، به وسیله شتر به آن جا حمل شده است.

ستون های رنگی و مرمرهای زیبای آن را از معادن اطراف یزد استخراج و بار شتر کرده و به محل باغ آورده اند، هم چنین از مصالح موجود در محل مانند خاک و سنگ استفاده زیادی در ساخت بنا شده است.

کاخ یا کوشک و یا شکارگاه سرهنگ‌آباد در سال 1355 توسط وزارت فرهنگ و هنر با شماره 1278 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

منبع:همشهری