هنرهای تزئينی در مسجد امام سمنان

مسجد امام خمینی(ره) سمنان که در گذشته به نام‌های «مسجد شاه» و «مسجد سلطانی» معروف بوده است از بناهای تاریخی و پر اهمیت شهر سمنان به‌شمار می‌رود که در دوره قاجار در این شهر بنا شده است.

چهار در این بنا از شمال، جنوب، مشرق و مغرب باز می‌شود و چهار ایوان در چهار سمت دارد، در طرفین ایوان‌ها چهار مهتابی است و ساخت این چهار مهتابی باعث جان‌بخشی به کالبد مسجد شده است، زیر مهتابی‌ها شبستان است و پشت سر مهتابی‌ها حجره‌هایی ساخته‌ شده است.

بالای مقصوره ایوان غربی، گنبد کوچکی است که با کاشی‌های آبی‌رنگ مزین شده و رو به روی آن بالای ایوان شرقی گلدسته‌ای است. معمار این مسجد باشکوه به موجب آن‌چه داخل ایوان شرقی نوشته شده، استاد “صفر علی معمار” بوده است.

انواع هنرهای تزئینی مسجد امام سمنان

طرح اربسک و اسلیمی

اربسک کلمه‌ای لاتین و اسلیمی کلمه‌ای عربی است. که معنی اولی «منسوب به عرب» و معنی دومی «منسوب به اسلام» است. بنابراین طرح اربسک و اسلیمی یعنی طرحی که منسوب به اعراب و مسلمانان که یا اختراع آنان و یا مورد استفاده آنان است.

این طرح تزیینی که در ترسیم آن از شکل گل، شاخه و برگ گیاهان استفاده شده، در مسجد امام سمنان به‌کار رفته و نشان می‌دهد معمار بنا بیشتر از آنچه طبیعت در اطرافش قرار داده، اقتباس کرده است.

گوشوار

گوشوار از دیگر تزئینات مسجد امام سمنان است. گوشوار از نظر لغوی به معنی شبه گوش و نظیر گوش است یا به عبارت دیگر «گوشوار» طاق مورب مستقر شده در هر یک از گوشه‌های یک بنا مربع است که چهار پهلوی بریده شده، تعبیه می‌کنند.

پیچ تزئینی

هر خط غیر مستقیم در واقع پیچ است و می‌توان آن را از حرکت و پیچ گیاهان و مار و گرداب ادراک کرد. پیچ تزئینی در نبش قوس ایوان‌ها و محراب‌ها و یا نبش خارجی دیوارهای طرفین ایوان‌ها و یا نبش قوس‌های داخلی تالارهای مربع مسجد به کار رفته است. پیچ منشأ گیاهی دارد زیرا از آغاز تمدن کشاورزی انسان برای مسکن خود از گیاهان استفاده می‌کرده و هیچ وقت رابطه خود را با این عنصر ساختمانی قطع نکرده است.

طاق نما و نغول

طاق‌نما، نمایش طاق است و کلمه طاق به معنی سقف و قوس به‌کار رفته است. طاق‌نما، ردیف طاق‌ها با ابعاد کوچک و با هدف تزئینی یا استحکامی آن‌ها با ستون‌های کوچک که به‌وسیله نوعی سنگ یا چوب نگه داشته می‌شود و نغول به فرو رفتگی مصنوعی سطح دیوار اطلاق می‌شود که هر دوی این تزئینات در مسجد امام سمنان به کار رفته است.

محراب 

محراب در مسجد مکانی است برای پیشوای مذهبی، هنگامی که نماز را به صورت جماعت می‌گذارد. محراب رو به قبله نمازگزاران بنا می‌شود، گاهی از سطح صحن مسجد گودتر و گاهی در قسمتی از دیوار فرورفته است و معمولاً به صورت طاق‌نما و نصف استوانه و یا نصف منشور است که سقف آن را یک نیم گنبد تشکیل می‌دهد. محراب مسجد امام سمنان نیز در نوع خود زیبا و دیدنی است.

هنر گره چینی

قسمت عمده نماهای مسجد امام پوشیده از گره‌هایی است که به اشکال و ترکیبات زیبای هندسی گوناگونی با کنار هم قرار دادن قطعات کوچک و بزرگ تراشیده شده آجر، کاشی، کاشی معرق، سفال و چوب، در رنگ‌های زنده ایجاد می‌شود.

هنر خط و خوشنویسی تزئینی

خطوط معماری،‌ زیبایی ظاهری بنا را از نظر زیبایی‌شناسی به وجود می‌آورند. خاصیت خط هرچه باشد، هدف آن جنبش و حرکت به سوی مقصدی است. خطوط افقی، عمودی، منحنی، هرکدام نوعی احساس را در بیننده برمی انگیزد. خطوط عمودی نظر را به بالا می‌کشانند و خطوط افقی آرامش می‌بخشند، خطوط مورب محرک‌اند و انحناها نرم و مطبوع هستند. هنرمند در مسجد امام سمنان نیز میان خطوط متنوع هماهنگی و ارتباط برقرار ساخته و برای ایجاد هماهنگی، گاه خط‌ها را تکرار کرده است.

مقرنس تزئینی

مقرنس یا همان گچ‌بری در ساختمان، گچ‌بری و پله‎سازی در سقف اتاق‌هاست و مقرنس‌کاری زیبا در مسجد امام سمنان چشم هر بیننده را به خود جلب می‌کند.

شمسه

مجموعه تزئینات که معمولاً به صورت دایره متداخل است و در مرکز تزئینات دیگر قرار می‌گیرد و در وسط قالی، جلد قرآن و طاق نمای مسجد مشاهده می‌شود.

رسمی بندی و کاربندی

به طور کلی رسمی‌بندی و کاربندی دارای اصولی کلی بوده است. در رسمی‌بندی فضاهایی از استقرار بین کمان‌های قوسی و در نتیجه استقرار لنگه قالب‌ها، پیروی می‌کند.

به طور کلی در رسمی‌بندی و به خصوص کاربندی مسجد امام از کنار هم‌گذاشتن لنگه قالب‌‌ها در یک نقطه و یا نقاط مختلف و به‌کار گیری پوشش‌های اصلی و یا کاذب، پوشش‌های باربر و یا ایستایی کامل و یا تزئینی جالب به‌وجود آمده است.

منبع:میراث آریا