مراسم چوب‌بازی در استان فارس

«چوب‌بازی»، «ترکه‌بازی»، «رقص جنگ‌نامه» یا «جنگومه» و درنهایت «رقص با چوب»، همه اسامی است که در استان فارس مورد استفاده قرار می‌گیرد. مردان باغیرت ایلات و عشایر استان از زبردست‌ترین چوب‌بازان هستند، زیرا از ایام طفولیت شاهد برگزاری این هنر رزمی‌نمایشی بوده‌اند و خود نیز بارها جدال دو نفره انجام داده‌اند.

مرور ایام باعث شده علاوه بر ایلات و عشایر استان فارس، روستاییان نیز با فن و مهارت این هنر رزمی‌نمایشی آشنایی کامل پیدا کنند. هنگامی‌که جشن عروسی، ختنه‌سوران و یا اعیادی همانند عید نوروز و نیز تولد یکی از ائمه مثل حضرت ولی‌عصر (عج) در پیش است مردان و جوانان خود را آماده می‌کنند تا در یک مصاف و جدال دوستانه و برادرانه، تبحر و مهارت خود را در این بازی رزمی به نمایش بگذارند.

جشن عروسی به خاطر طولانی بودن زمان برگزاری آن از مهم‌ترین جشن‌هاست که مراسم و هنر چوب‌بازی اجرا می‌شود، زیرا درگذشته هنگام برگزاری مراسم عروسی خوانین و کلانترهای هر طایفه به همراه خود تعدادی از جوانان ماهر و چوب‌باز حرفه‌ای می‌آوردند تا در جشن، قدرت جوانان ایل و طایفه خود را به رخ بکشند و این امر موجب شده ایلات و عشایر استان فارس اهمیت بیشتری به این هنرنمایشی بدهند.

مراسم عروسی که همیشه با آیین‌ها و مراسم دیگر مرتبط است، بدون برگزاری چوب‌بازی امکان‌ناپذیر است. بدین خاطر برگزارکنندگان مراسم عروسی مکانی مشخص برای اجرای مراسم در نظر می‌گیرند که این امکان در مناطق عشایرنشین و نیز روستاها مشخص و معین است.

عروسی با ساز و دهل و یا همان ساز و نقاره شروع می‌شود. مدعوین اعم از مرد و زن کوچک و بزرگ به سمت نواختن صدای ساز و دهل روانه می‌شوند، حتی مدعوین دیگر از ایلات و طوایف در زمان مقرر خود به محل عروسی و جشن می‌رسانند زیرا مطمئن هستند که برنامه چوب‌بازی در اولویت است.

در سایر مراسم‌ها و اعیاد هم به همین منوال است محل چوب‌بازی تقریباً تپه ماهوری که دارای شیب ملایم و کند باشد و یا زمینی که مسطح باشد انتخاب می‌شود، مدعوین در مراسم، اعم از مرد و زن به‌صورت دایره‌وار می‌ایستند و منتظر اولین مبارزان و به‌اصطلاح چوب‌بازان هستند. ساز و نقاره پیوسته در حال نواختن است حتی ریتم ساز و نقاره طوری انتخاب می‌شود که هر شنونده‌ای را به وجد می‌آورد و خواه ‌ناخواه او را آماده‌ی مبارزه می‌کند. تعداد افرادی که می‌خواهند در مراسم چوب بازی شرکت کنند، پیشاپیش تماشاگران می‌ایستند. آن‌ها پوشاک محلی خود را به تن دارند و پاچه شلوار خود را مقداری بالا زده‌اند که نشانه آمادگی آن‌ها برای شرکت در مراسم است.

تعداد بازیکنان چوب‌بازی دو نفر است و ابزار اصلی و مهم دو عدد چوب است، یک چوب بلندتر به طول ۱,۵ متر و ضخامت پنج سانتی‌متر که اصطلاحاً به آن پایه paye می‌گویند و نیز یک چوب کوچک‌تر به طول یک متر و قطر ۱.۵ سانتی‌متر که اصطلاحاً به آن ترکه tarke می‌گویند.

دو حریف و یا به‌اصطلاح دو چوب‌باز وارد صحنه می‌شوند یکی چوب پایه و دیگری چوب ترکه را در دست می‌گیرد. آن‌ها ابتدا با حرکات دست و پای و نیز جابه‌جا کردن چوب در دستان خود حالت رقص‌گونه به خود می‌گیرند و به تعبیری پای‌کوبی نیز می‌کنند، به‌طوری‌که چوب را بالای سر با دودست نگه می‌دارند و با حرکات موزون و نمایش‌گونه و با آهنگ ‌ساز و دهل حرکت می‌کنند. این حرکات به‌نوعی آمادگی برای رزم و نمایش اصلی است، اما به خاطر اینکه با ریتم و آهنگ‌ساز و دهل صورت می‌گیرد، می‌توان آن را یک نوع حرکات نمایشی هم دانست.

فردی که چوب بلندتر (پایه) را در دست دارد باید حالات دفاعی به خود بگیرد و فردی که چوب نازک‌تر در دست دارد معمولاً حالت حمله ‌کننده به خود می‌گیرد. بعد از چرخشی دور صحنه چوب بازی، فردی که ترکه را به دست دارد یورش می‌برد تا ضربه‌ای به‌پای طرف مقابل بزند، طرف مقابل نیز با چوب «پایه» حمله را دفع می‌کند و نمی‌گذارد که چوب ترکه به پاهایش ضربه‌ای وارد کند. چنانچه با چوب ترکه ضربه‌ای وارد شد، دو تا چوب بین دو نفر جابه‌جا می‌شود و آن دو مجددا مبادرت به حرکات رقص‌گونه می‌کنند تا هم بر شادی و جذابیت مجلس بیفزایند و هم خود را ازلحاظ روحی و جسمی آماده کنند.

گاهی افرادی که داخل محوطه مشغول نمایش چوب‌بازی هستند ناگهان حمله را شروع می‌کنند و ضربه‌ای با چوب ترکه وارد می‌کنند که معمولاً همراه با صداهای بلند و فریاد زدن صورت می‌گیرد که این نیز خود حربه و فن است تا حریف را از لحاظ روحی تضعیف کند و فرصت مقتضی را برای حمله به دست آورد. حمله‌ها و ضربه‌ها گاهی بسیار غافلگیر کننده و از طرفی بسیار دردآور است به همین دلیل شرکت‌کنندگان در مراسم چوب‌بازی، ساق‌بند به ساق پا تا زانو می‌پیچند که معمولاً دست بافته‌ای از خود عشایر است.

روی ساق‌بند، پاچه شلوار خود را می‌کشند تا کمتر ضربه‌هایی که با چوب ترکه وارد می‌شود باعث درد و یا احتمالاً زخمی شدن شود، با هر بار زدن به‌پای طرف مقابل جای دو نفر عوض می‌شود، یعنی طرف ضربه خورده حالت تهاجمی و حمله کننده به خود می‌گیرد و طرف ضرب زده، حالت تدافعی و دفع کننده که حکایت از تبحر و مهارت او در چوب‌بازی دارد.

چوب‌بازی در منطقه فارس گرچه در نگاه اول خشن به نظر می‌آید اما به دلیل جذابیتی که دارد جوانان علاقه خاصی به این بازی و هنر نمایشی دارند، زیرا بر این باورند که با رفتن به میدان به‌اصطلاح جنگ، شجاعت و شایستگی خود را به نمایش می‌گذارند و به تعبیری، ضربه زدن به رقیب و درعین‌حال ضربه نخوردن از او را مایه مباهات می‌دانند. عشایر بر این عقیده‌اند، چوب‌بازی در حقیقت آمادگی رزمی برای آن‌ها به شمار می‌آید، زیرا آن‌ها باید در مقابله با طبیعت و نیز عوامل غیرطبیعی همیشه آماده باشند و این امر به آن‌ها کمک شایانی می‌کند. همه‌کسانی که در مراسم عروسی و یا هر مراسمی که چوب‌بازی در آن برگزار می‌شود، با خاطری خوش و  غرور و سربلندی در پایان، مراسم را ترک می‌کنند زیرابه باورشان این است در این  بازی شکستی به معنای واقعی وجود ندارد.

حرکاتی که در این بازی به نمایش گذاشته می‌شود شامل جنگ‌ و گریز، تک و پاتک، حریف طلبیدن، رجزخوانی، برانداز کردن حریف مقابل و نشان دادن آمادگی جسمی و روحی است.

هریک از دو نفری که در جدال با هم هستند بیشترین ضربه را با چوب ترکه وارد کند، طوری که به پای طرف مقابل بخورد، برنده محسوب می شود.

هم اکنون چوب‌بازی در بین روستاییان و عشایر فارس رایج است و یکی از بازی‌های مورد علاقه آن‌هاست.

این بازی و سرگرمی در تاریخ ۱۹/۱۱/۸۹ با شماره ۱۸۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

منبع:میراث آریا