مرمت و احیای بناهای تاریخی امری پویاست

بدون‌شک قوانین حفاظتی در حوزه مرمت میراث‌فرهنگی بیشتر خط مشی کلی در این علم را مدنظر قرار می‌دهد. با این وصف آنچه که در امر مرمت بناها مشاهده می‌شود این است که احیای یک بنا، آخرین مرحله از نجات بخشی آن است با این‌وصف صاحبان فن و کارشناسان می‌دانند که در بیشتر ابنیه تاریخی، مرمت یک بنا بدون رسیدن به مرحله آخر (احیای بنا) کاری عبث است.

حال با توجه به تغییر زمان و نوع کاربری‌های امروزی، در برخی موارد لازم هست به منظور احیای بنای تاریخی، بعضی تغییرها در یک بنای تاریخی لحاظ شود. این تغییرها، از تغییر در فضاها و فرم معماری بنا گرفته تا نوع مصالح است، این‌که چه میزان و چه نوع تغییر در مرمت و احیای یک بنا تاریخی قابل انجام است مبحثی طولانی به نظر می‌رسد که از حوصله این مبحث خارج است.

در حین مرمت، بازسازی و حتی نوسازی غیر قابل قبول است، تغییر در فرم و سبک معماری در زمینه احیا و دادن کاربری جدید در یک بنا است. به طور مثال برخی اوقات یک طبقه جدید بر روی برخی بناهای تاریخی به منظور بالا بردن ظرفیت گردشگر و یا توسعه خدمات گردشگری الحاق می‌شود که این امر کاملا اشتباه است و یا ایجاد گودال باغچه در بناهایی که نه شواهدی از آن داریم و نه فرم و سبک معماری آن به‌صورت گودال باغچه‌ای بوده، ممنوع است.

حال پرسشی که در این‌جا مطرح می‌شود، این است که آیا راه‌حلی وجود دارد تا در صورت نیاز به تغییرها در فرم معماری، به هدف‌مان که حفاظت از بنا و احیای آن است می‌توان دست یافت؟

به نظر می‌رسد تنها راه حل به منظور انجام این امر استفاده از مواد و مصالح بازگشت پذیر است. بدین معنا که این الحاق‌ها بدون آسیب به بنا، قابلیت ایجاد فضاهای جدید و ضروری را داشته باشد و در صورت نیاز نداشتن بتوان به راحتی آن‌ را برداشت و فرم معماری را به حالت اولیه باز گرداند. البته این عناصر و مواد و مصالح جدید بازگشت پذیر باید خنثی باشد یعنی نباید اصل بنا را در یک مدت زمان معین و مشخص تحت تاثیر قرار دهد، این خنثی بودن می‌تواند در رنگ یا بافت و یا مواردی از این دست باشد.

پایان رطوبت ۳۰ ساله در دیواره‌های مسجد تاریخی

در این مقال به‌منظور درک بهتر این موضوع یک نمونه از عملیات مرمت و احیا که در اداره‌کل میراث‌فرهنگی استان اصفهان انجام شده تشریح می‌شود.

مدت‌ها بود که در محل فضاهای سرویس‌های بهداشتی مسجد امام(ره) اصفهان در محور جنوب‌غربی مسجد، رطوبت صعودی، آسیب‌های جدی و قابل مشهودی را بر پیکره‌ بنا وارد کرده بود. به گونه‌ای که رطوبت در بسیاری از قسمت‌های جرزهای بنا به ارتفاع ۲/۵ متر رسیده بود و همین نکته باعث از بین رفتن بندها، فرسایش آجرهای تاریخی، سستی جرزها و ستون‌های باربر و در نتیجه ایجاد منظری زشت از داغ رطوبت، شده بود.

در مرحله اول پس از مطالعه کامل این بخش به این نتیجه دست یافتیم که سابقه وجود سرویس‌های بهداشتی مسجد در این بخش به دوران صفوی باز می‌گردد و این امر با پدیدار شدن کانال‌های آب کف حیاط که پس از عبور از قسمت‌های مختلف مسجد، از سرویس‌های بهداشتی صفوی می‌گذشت و به زمین‌های کشاورزی و باغات پشت مسجد در گذشته سرازیر می‌شد، برای ما محرز شد.

با توجه به احیای مجدد سرویس‌های بهداشتی مسجد در طی ۴ دهه گذشته، متاسفانه آثاری از سرویس‌های تاریخی بجا نمانده است اما با خاک‌برداری از کف این فضا چندین سنگ سرویس بهداشتی پیدا شد که بازمانده از آن ایام است، با این‌حال در بررسی‌های کارشناسان مشخص شد آنچه موجود است چشمه‌های ساخته شده از مصالح ماسونری است که بدون ایزولاسیون مناسب به بدنه تاریخی مسجد متصل شده است به همین دلیل این امر باعث نفوذ تدریجی رطوبت حاصل از آبریزی سرویس‌ها به بدنه تاریخی متصل به آن، شده بود.

در مرحله اول به‌منظور مرمت این فضا، روش پاک‌سازی سبکی آغاز شد به گونه‌ایی که در این روش بنا را از الحاقات بی‌ارزش دوره‌های بعد زدوده و اصالت و فرم معماری اصیل بنا برگردانده شد.

اما چالش پیش‌رو، اجبار در ایجاد دوباره سرویس بهداشتی در این مکان بود، بنابراین با توجه به نکاتی که در ابتدای این مبحث به آن پرداخته شد، بهترین راه‌کار برای تغییرات در یک فضای تاریخی و این‌که معیارهای آن چگونه باید باشد و ما به چه اندازه اجازه اجرای تغییرات را داریم، مطرح بود.

حال که باید مجددا سرویس‌های بهداشتی ایجاد شود، باید تلاش می‌شد تا مطابق با اصول و مبانی نظری مرمت، ابتدا عامل مخل را از بنا دور کرده و سپس به‌منظور احیای سرویس‌ها از مصالح و عناصر بازگشت پذیر استفاده شود چراکه می‌تواند کمترین تاثیر را در بنا داشته باشد.

با در نظر گرفتن این نکات، شروع عملیات با مسدود کردن راه نفوذ رطوبت و دور کردن جداره‌های چشمه‌های سرویس بهداشتی از بدنه‌های اصلی و تاریخی آغاز شد. در این مرحله، خاک‌برداری و ایجاد لایه‌های جدا کننده در کف با سنگ دانه‌ها(بلوکاژ) بدون ملات و به‌صورت خشکه چین، اولین اقدام در زمینه جلوگیری از صعود رطوبت به کف و دیواره‌ها بود. پس از آن نیز لایه ایزولاسیون به‌صورت کاملا اصولی با دقت و کیفیت بالا، انجام شد تا رطوبت از کف سرویس‌ها به لایه‌های پایین هم، سرایت نکند و همچنین برای اجرای عملیات سرامیک آماده شود.

در طرح ارائه شده بهترین راه برای ساخت سرویس‌های جدید بدون آسیب رساندن به بدنه‌ها، اجرای آن در فضای میانی دالان و به فاصله ۱/۵ متری از دیواره‌های دو طرف بود که با استفاده از مصالح سبک و بدون اتصال به بدنه هنگامی کامل می‌شود که عناصر و جنس مصالح ساخت جداره‌ها، بازگشت‌پذیر باشد. این مهم‌ترین اصل در مرمت و احیای یک اثر است. در این عملیات مصالح به‌کار رفته از جنس آلومینیوم سبک با رنگی خنثی بود و تمام این پارتیشن‌ها با ساده‌ترین روش به کف متصل شده که باعث می‌شود هر زمان که لازم شد به راحت‌ترین روش بدون کوچک‌ترین آسیب به بدنه‌های تاریخی آنها را جدا کرد.

از دیگر مزایای این روش مرمت، این است که از مصالح مدرن کم‌اثر استفاده کرده و باعث می‌شود بخش‌های مرمت شده و الحاقی کاملا متمایز از بخش‌های اصلی باشد. در ادامه عملیات‌های دیگری مانند لایروبی کانال‌های تاریخی، بازکردن مسیر اصلی فاضلاب، اجرای ناکش همراه با تهویه الکتریکی نیز انجام شد.

در ادامه این طرح، تلاش شد تا عملیات مرمتی شامل لایروبی کانال‌های تاریخی، بازکردن مسیر اصلی فاضلاب مسجد، همراه با اجرای ناکش و تهویه الکترونیکی نیز به‌منظور دفع رطوبت از سایر بخش‌های این مسجد عظیم تاریخی انجام شد.

پس از انجام تمام مراحل عملیات مرمت، شاهد رفع رطوبت و آسیب از بنا بودیم و سرویس‌های بهداشتی نیز به بهترین روش مرمت و احیا شد، آنچه که اکنون می‌توان ملاحظه کرد احیای فضایی عاری از عوامل مخل و آماده برای استفاده‌ امروزی همراه با رعایت اصول و مبانی نظری مرمت است.

منبع:میراث آریا