مرور هنر چوب و منبت‌کاری در حرم رضوی
یک پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی گفت: خاستگاه و فلسفه وجودی هر معبد و مسجدی قداست و کارکرد عبادی و اعتقادی آن است اما از آنجا که در اشارات و روایات و باورهای مذهبی نیکوترین و زیباترین مکان‌ها بهشت است، سازندگان آگاه، فرهیخته و هنرمند معابد و مساجد می‌کوشیدند به تقلید از خداوند صانع و جمیل هریک از آن‌ها را «کامل، پایدار و زیبا» بسازند و بیارایند.رجبعلی لباف خانیکی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: این ویژگی‌ها بیش از هر جای دیگر در حرم مطهر رضوی مشاهده می‌شود. بیان همه عناصر تزئینی حرم بسیار پر دامنه و از حوصله این مقاله خارج است. در این مقوله به اختصار «هنر چوب و منبت کاری در حرم رضوی » را مرور می کنیم.
وی خاطرنشان کرد: گذشته از کاربرد چوب در ساختار حجمی و معماری حرم که از نظر هنری قابل ملاحظه نیست، دیگر سازه‌های چوبی که کاربرد اعتقادی یا زیبایی شناسانه دارد و با استفاده از روش‌های منبت، مشبک و معرق پرداخت شده‌اند، بعضا چنان زیبا آراسته شده‌اند که گویی جواهرند.
او ادامه داد: این سازه‌های چوبی بسیار متنوع و عمدتا درها، پنجره‌ها، ارسی‌ها، صندوقچه‌ها، رحل‌ها، ضریح‌ها و منبرها را شامل شده و در حال حاضر در اماکن حرم مطهر، موزه‌ها و یا در خزانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.
در و پنجره و ارسی
لباف خانیکی تصریح کرد: با توجه به جنبه‌های قدسی و سیاسی بنای اولیه حرم مطهر و نیز هدایا و نفایسی که قطعا در آن وجود داشته، از همان ابتدا احتمالا در و حفاظ داشته اما در متون تاریخی به وضوح به آن اشاره نشده و قدیمی‌ترین در که اکنون نیز وجود دارد، دری است معروف به «قاضی‌الحاجات» و دیگری در «دارالسیاده» که بر اساس کتیبه‌ای که بر آن نوشته شده، در سال ۷۳۵ هجری قمری به دست استاد علی نجار نیشابوری مرمت شده است.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی گفت: چارچوب نفیس در که گویا مرمت نشده، از تزئیناتی به شیوه اواخر قرن ششم و اوائل قرن هفتم هجری قمری برخوردار است. بنابراین در دارالسیاده احتمالا در دوران خوارزمشاهی و همزمان با سنگاب خوارزمشاهی ساخته شده است. هر یک از لنگه‌های دوگانه این در ۲.۹۴ متر ارتفاع، ۹۹سانتیمتر پهنا و ۳۰ سانتیمتر ضخامت دارد.
وی ادامه داد: این در به طریقه منبت‌کاری مزین شده و از جمله تزئینات آن گره‌های هندسی، شمسه‌ده، نقوش گیاهی و کتیبه است. چارچوب در هم دارای سه حاشیه تزیینی با نقوش گیاهی(لوتوس یا نیلوفر آبی یا اطلسی) و گره‌های پنج و ۶ است. این در ابتدا بر ورودی منتهی به رواق دارالسیاده نصب بوده که پس از اقدامات حفاظتی به موزه مرکزی آستان قدس رضوی انتقال یافته است.
لباف خانیکی اظهار کرد: یکی دیگر از نفایس موزه آستان قدس رضوی در چوبی بسیار زیبائی معروف به «در مرصع» است که از چوب نوفل در ابعاد ۳.۴۵ متر ارتفاع و ۱.۷۹ متر پهنا به دستور امیر نظام‌الدین عبدالحی ابن امیر طاهر ساخته شده است. امیر نظام‌الدین عبدالحی از سادات موسوی و نقیب مشهد و حرم رضوی در زمان تیموریان بوده است. زیباترین کتیبه‌ها، گره‌چینی‌ها، طرح‌های هندسی، نقوش خطائی، شمسه‌ده و پیچک‌های اسلیمی به دو طریق منبت و خاتم بر پیشانی و چارچوب و لنگه‌های این در نقش بسته و آن را در قامت یک گوهر چشم‌نواز جلوه داده است.
وی تصریح کرد: از دوره صفوی نیز سازه‌های چوبی متعددی در حرم مطهر باقی مانده که یکی از زیباترین آن در چوبی منبت‌کاری از چوب شمشاد است که به سفارش عباس سلطان و با نظارت امیر شمس‌الدین حسین التونی در ابعاد ۲.۵۱ متر ارتفاع و ۲ متر پهنا ساخته شده است. بر حاشیه دو لنگه در کتیبه‌هایی با مضمون آیات قرآنی به صورت برجسته و بر رویه در گره‌های هندسی و مشبک به طریق منبت نقش بسته و یکی دیگر از گوهرهای چوبی پرداخته شده است.
لباف خانیکی گفت: از همان دوره پنجره‌ای زیبا از چوپ شمشاد در ابعاد ۱.۶۳ متر ارتفاع و ۱.۳۰ متر پهنا باقی مانده است. این پنجره هم به سفارش عباس سلطان، غلام خاصه شاه عباس صفوی، ساخته شده و در حرم رضوی نصب است. تزئینات آن تلفیقی از قاب‌های گره‌بندی، شمسه و کتیبه است که به گونه موزون و زیبا به طریق منبت نقش بسته‌اند.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی افزود: نکته جالب در هنر چوب استفاده از نقش‌های نمادین و مفهومی است. از جمله از نقش شمسه که خود نماد خورشید بوده است، به فراوانی استفاده و سعی شده آن‌را ۱۰ پر یا ۱۲ پر نمایش دهند و دلیل این امر نیز استفاده نمادین از دو عدد ۱۰ و ۱۲ بوده است.
او اظهار کرد: ۱۰ عددی است که از نظر اکثر فرقه‌های صوفیه مورد توجه بوده زیرا اهل طریقت اعتقاد داشتند که یک جست‌وجوگر حقیقت جهت رسیدن به مرحله نهایی که «فناءالله» است، باید ۱۰ مرحله را طی کند. عدد ۱۲ نیز در شمسه‌ها به نشانه ۱۲ امام، دوازدهم ماه سال و ۱۲ برج فلکی مورد استفاده قرار می‌گرفت.
لباف خانیکی ادامه داد: با اینکه ارسی، پدیده‌ای نسبتا جدید به نظر می‌آید و بیشتر در نورگیرهای خانه‌ها و عمارت‌های عصر افشار و قاجار در شهرهای مناطق کویری مثل نایین، کاشان، یزد، ابرقو، کرمان، شیراز و بشرویه مشاهده می‌شود، گویا قدیم‌تر از آن دوران، در حرم مطهر نیز کاربرد داشته است زیرا در اسناد آرشیو آستان قدس، متعلق به سال ۱۰۱۷ هجری قمری به هزینه تعمیر درها و آئینه‌ها، ارسی‌های ایوان طلای ناصری، رواق دارالسیاده، رواق دارالضیافه، رواق دارالسعاده، بالاسر مبارک، توحیدخانه، کشیک‌خانه و… اشاره شده است.
وی افزود: ارسی عبارت از دو نوع ثابت و متحرک بوده و به فضای داخلی بناها نور می‌داده است. بر اساس اسناد دوران صفوی در ساخت آن‌ها از قاب‌ها و شبکه چوبی ظریف که اشکال هندسی گره بندها هندسی را تشکیل می‌دادند، استفاده می‌شد اما گویا گاه ارسی‌ها را صرفا جهت زیبائی و به عنوان یک عنصر تزئینی می‌ساختند که در این صورت به جای شیشه‌های رنگی از آئینه‌های رنگی یا آئینه‌های سیمابی استفاده می‌کردند.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.