خانه تاریخی حشمت‌اللشکر سرخه، نماد معماری کویری سمنان
این خانه با ارزش تاریخی در بلوار انقلاب اسلامی، خیابان آیت‌الله فیض، خیابان سردار ایمانی نسب (محله کلان) سرخه واقع شده است و همان‌طور که از کتب تاریخی، گفته‌های معمرین و فرم معماری بنا به‌دست می‌آید، این بنا متعلق به دوره قاجار است.
از آنجایی‌که این بنا، خصوصی و مالک اصلی آن حاج محمدابراهیم خان پیوندی (حاکم وقت منطقه) بوده به همین دلیل به خانه حشمت‌اللشکر معروف شده است. این بنای فاخر سال‌ها در اختیار خاندان پیوندی‌ها بود و در سال ۱۳۹۳ از سوی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خریداری شد.
مشخصات و ویژگی‌های خاص اثر
محله کلان سرخه، چنان‌که از نامش پیداست محله حاکم‌نشین شهر بوده است. به همین دلیل به محله کلان و یا بزرگان معروف است و شامل یک مجموعه کامل مشتمل بر مسجد، تکیه، حمام و حوض بوده است. خاندان پیوندی (خاندان حاکم وقت در دوران قاجار) در مجاورت این مجموعه ساکن بودند. مجموعه تاریخی پیوندی‌ها شامل چهار منزل مسکونی، دارالحکومه، باغ، حمام، مدرسه و… بوده که بخش عمده‌ای از آن از جمله بادگیر بزرگ، سردری زیبا و خانه اصلی حشمت‌اللشکر (حشمت بزرگ) که به دست حاج معمارباشی سمنانی (سازنده آب‌انبار بزرگ سرخه) ساخته شده بود در سال ۱۳۷۰ تخریب شده است و تنها دو خانه میانی باقی مانده است.
یکی از این دو خانه که به خانه فرج ا… خان مالک دوم آن معروف شده از بناهای جد حاج حشمت و حاج حسن‌خان بوده است. خانه دیگر را حاج حشمت خودش ساخته و تا پایان عمر در آن سکونت داشته است. این منازل به ترتیب به سه پسر حاج حشمت، یعنی حسین آقا خان، فرج‌الله خان و حاج سلطان تعلق گرفته است.
دو خانه مذکور دارای یک هشتی و اصطبل مشترک است که پس از گذر از یک راهرو به حیاط‌های جداگانه خانه‌ها منتهی می‌شود و به لحاظ تفکیک اندرونی و بیرونی از خانه‌های منحصربه‌فرد منطقه به شمار می‌رود. در واقع همین استقلال فضایی در کنار ترکیب متناسب فضاها، این مجموعه را متمایز کرده است.
ورودی اصلی بنا که در غرب جبهه جنوبی واقع است، نسبت به خیابان عقب‌نشینی داشته که از یک تاق تیزه‌دار در وسط و دو طاق‌نمای مازه‌دار و پیرنشین در دو طرف تشکیل شده است. این سردر زیبا که در عملیات تعریض چند پله‌ای از سطح خیابان پایین‌تر رفته با تزئینات آجرکاری رخ‌بام مزین شده است.
با گذر از در اصلی وارد فضای هشتی می‌شویم، به غیر از در ورودی سه گذرگاه دیگر به این هشتی راه دارند. در وجه جنوب غرب ورودی پشت‌بام قرار دارد. روبه‌روی در ورودی محدوده شماره ۲ و در شرق هشتی به یک راهروی به محدوده شماره ۱ خانه حشمت‌اللشکر می‌رسیم.
محدوده شماره ۱
حیاط این محدوده مربع شکل بوده و حوضی هشت‌ضلعی در وسط و چهار باغچه در اطراف آن قرار دارد. (تبعیت از قداست ایرانی عدد چهار در هندسه و عناصر موجود در حیاط) سه وجه حیاط را فضاهای خانه تشکیل داده‌اند و در وجه جنوبی شرقی بنا دیواری قرار دارد که خانه را از خیابان جدا می‌کند که البته در سال ۱۳۹۷ توسط میراث‌فرهنگی مرمت کلی شده است.
البته در این وجه خانه نیز اتاق‌هایی قرار داشته که متاسفانه در سال‌های گذشته به دلیل عملیات تعریض خیابان تخریب شده و هیچ اثری از آن باقی نمانده است. سرستون‌های تزئینی بر فراز ستون‌های آجری در جداره دورتادور بنا قرار دارد. قسمت اصلی خانه در وجه شمال غربی با نمایی تقریبا قرینه و بادگیرهایی برافراشته مرکز توجه و دید بیننده است. این قسمت که هشت پله از حیاط بالاتر است متشکل از ایوانی مسقف بوده که بر روی ستون‌هایی چوبی بناشده و با تزئینات زیبای رخ‌بام آراسته شده است.
تالار اصلی بنا در وسط این وجه و فضای بادگیرها در طرفین ضلع شمالی تالار اصلی قرار دارد که با درهایی به بادگیرهای زیبا و رفیع خانه راه دارد. هندسه کلی تالار و دو اتاق طرفین آن قرینه است. پلان این سه فضا در زیرزمین آن که چهار پله از حیاط پایین‌تر است، نیز تکرار شده با این تفاوت که ازاره تالار پایین آجرکاری شده و پوشش اتاق‌های طرفین تالار کجاوه بوده و درهای این دو اتاق روبه‌روی هم قرار دارد.
تزئینات آجرکاری و فخر و مدین (پنجره مشبک) در جداره بیرونی زیرزمین‌ها جلوه دیگری به بنا بخشیده است. در انتهای ایوان اصلی بنا دری است که به فضایی تودرتو باز می‌شود. مطبخ بنا که در وجه غربی قرار دارد نیز با سیستم تاق و تویزه پوشیده شده است. در مطبخ دوده گرفته بنا آثار یک تنور و قفسه‌هایی نیز مشاهده می‌شود. دو اتاق به‌صورت تیرپوش در وجه شرقی بنا در طرفین راهرویی (کفش‌کن) قرار دارند که با هشت پله به حیاط راه دارند و زیرزمین‌هایی مشابه به هم در زیر این اتاق‌ها قرار دارد. پیش از ورود به بنا نیز در ضلع جنوب شرقی دالان ورودی اتاقکی قرار دارد که به‌احتمال زیاد محل حضور رعیت پیش از تشریف‌فرمایی نزد خان بوده و زیرزمینی نیز زیر این اتاق قرار دارد که هم‌اینک به‌عنوان سرویس‌بهداشتی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
محدوده شماره ۲
پس از عبور از دو راهروی نسبتا طویل قبل از ورود به این محدوده در قسمت شمال غربی دری کوچک قرار دارد که بعد از عبور از آن وارد فضای بزرگ و سه طبقه‌ای می‌شویم که طبقه اول آن به‌عنوان اصطبل و طبقه دو و سه آن به‌عنوان محل زندگی رعیت شاغل در مجموعه مورد استفاده قرار می‌گرفته است. ورودی طبقه ۲ و ۳ نیز در انتهای ضلع شمال شرقی راهروی اول قرار دارد. بعد از عبور از این دو راهرو وارد حیاط بنا می‌شویم که همچون محدوده ۱ مربع شکل بوده و حوضی دایره‌ای در وسط و چهار باغچه در اطراف آن قرار دارد. چهار وجه حیاط را فضاهای خانه تشکیل داده‌اند. قسمت اصلی و شاه‌نشین بنا در ضلع جنوب غربی حیاط قرار دارد و دو تالار در دو طرف آن قرار گرفته است.
سطح این فضاها نسبت به حیاط، شش پله بالاتر است. فضای بالای این تالارها با تزئینات زیبای رخ‌بام آراسته و مزین شده است. بقایای به‌جامانده از مدخل بادگیر در تالار اصلی بنا قرار دارد که متاسفانه هیچ تصویر یا نوشته‌ای مبنی بر وجود بادگیر در این مجموعه وجود ندارد و تنها بر اساس شواهد می‌توان به این نتیجه‌گیری رسید.
سقف تالار اصلی به‌صورت تیرپوش و دوسقفه اجرا شده است اما دو تالار مجاور آن نیز به‌صورت تیرپوش است. برای پوشش بام تمام فضاها نیز از کاه‌گل استفاده شده است. در تالار جنوب شرقی شاه‌نشین دیوار الحاقی قرار دارد که فضا را به دو قسمت تقسیم کرده است. زیرزمین این سه فضا نیز به‌صورت دقیق با اختلاف چهار پله از سطح حیاط با تزئینات آجرکاری و فخر و مدین در جداره بیرونی، جلوه دیگری به بنا بخشیده است.
پس از ورود به مطبخ در قسمت شمال شرقی با چهار پله وارد فضای دیگری می‌شویم که به‌طور کامل تخریب شده است. البته از شواهد مشخص است که شامل زیرزمین و یک اتاق با سقف قوسی بوده است. دو تالار سرتاسری و بزرگ نیز در قسمت شمال شرق بنا قرار دارد که البته مجزا از هم در طرفین راهرویی (کفش‌کن) است که با سه پله به حیاط راه دارند. البته این فضاها دارای زیرزمین نیستند. در ضلع شمالی این فاز نیز دو چشمه سرویس بهداشتی قرار دارد. همچنین در قسمت شمال شرق بنا و دقیقا زیر یکی از تالارهای سرتاسری جنب سرویس بهداشتی جوی کوچکی قرار دارد که به گفته ساکنان قدیمی مجموعه محل ورود آب از چشمه‌های بالادست به داخل حوض بوده است که بررسی آن بسیار حائز اهمیت است.
از ویژگی‌های بارز مجموعه تاریخی حشمت‌اللشکر حیات مرکزی بودن آن است و نکته قابل توجه در آن را هشتی ورودی می‌توان ذکر کرد که خود یک فضای تقسیم برای دو خانه و نشان از وحدت منازل این مجموعه در عین استقلال است. حفظ اصالت و بکر بودن فضاهای اندرونی و بیرونی و نیز حفظ حریم فضاهای حکومتی و مسکونی این بنا را از دیگر خانه‌های استان متمایز کرده است. همچنین بارزترین شاخصه اثر بادگیرهای دوقلوی آن با تزئینات نابش در محدوده یک است که به‌نوعی تبدیل به المان شهر شده است. این بنا از لحاظ ایستایی و پی نیز تقریبا سالم است.
زندگی‌نامه حاج محمدابراهیم خان پیوندی معروف به حشمت‌اللشکر
حکومت شهرها در زمان قاجار دو نوع بوده است: یکی آن‌که حاکم یا والی از تهران فرستاده می‌شد و یا یکی از متنفذین جمع را انتخاب می‌کردند و وظیفه او جمع‌آوری مالیات از شهر و راه‌ها بوده است. دوم اینکه شهر را به‌عنوان تیول به یکی از حرم‌سرایان مورد توجه یا اشخاص دیگر می‌دادند و صاحبان تیول هم از طرف خود نماینده‌ای فرستاده و مالیات و درآمد آن منطقه هم مربوط به صاحب تیول بود. منطقه سمنان هیچ‌گاه تیول کسی نبوده است و همیشه به‌استثنای دوره حکومت امیر اعظم شاهرود و دامغان جزء حکومت سمنان بوده است.
پدر حاج حشمت، میرزا بابا خان یاور بود که در قدیم به سرگرد یاور معروف بود. او فرمانده فوج (هنگ) بود که وقتی ناصرالدین‌شاه به سرخه و سمنان می‌آید درباره او می‌گوید: «من از فوج میرزاباباخان بازدید نمودم.» او از این فوج بسیار اظهار رضایت می‌کند. این موضوع در سفرنامه ناصرالدین‌شاه نیز آمده است. وقتی میرزا فوت می‌کند پسرش محمدابراهیم معروف به حشمت‌اللشکر یا حاج حشمت به قدرت می‌رسد. حاج حشمت مدتی حاکم سمنان بوده است. وقتی که امیر اعظم یا نصرت‌الله میرزا، پسر وجیه‌الله میرزا سپهسالار، نوه فتحعلی شاه، حکمران شاهرود و دامغان و سمنان بود، از طرف او حکومت سمنان به حاج حشمت سپرده شد. امیر اعظم از افراد قلدر زمان قاجار بود. در آن زمان بی‌سروسامانی در کشور حاکم بود. حاج حشمت در زمان مظفرالدین شاه قاجار حکومت می‌کرده است. سپهسالار به ملاحظه دوستی با حاج حشمت پسرش امیر اعظم را وادار کرد تا حکومت سمنان را به حاج حشمت بدهد اما امیر اعظم از حکومت حاج حشمت رضایت نداشت.
اهمیت حاج حشمت به خاطر حکومت سمنان نبود بلکه اهمیت او نزد دولتیان به خاطر فرماندهی فوج حشمتیه بود که از افواج قدرتمند کشور به حساب می‌آمد. اشخاص حکومتی احترام زیادی برای او قائل بودند. محدوده حکومت حاج حشمت از شمال به سمنان، از غرب به گرمسار و از شرق به دامغان محدود می‌شد. از جمله فعالیت‌های وسیع حاج حشمت عبارت است از فعالیت‌های عمرانی شامل ساخت حمام، آب‌انبار بزرگ، دارالحکومه (خانه تاریخی حشمت)، آسیاب و اولین مدرسه در سرخه، مدیریت خشکسالی، حفاظت از حمله ترکمانان به سمنان و فرونشاندن آشوب تهران.
زمانی که حشمت خان بیمار می‌شود او را با درشکه به تهران می‌برند و این هم‌زمان با کودتای رضاشاه بوده است. حاج حشمت در اسفندماه سال ۱۲۹۹ ه.ش فوت می‌کند و به سفارش عین الدوله او را در کنار اتاقی که مدفن سپهسالار بود در حرم حضرت شاه عبدالعظیم دفن می‌کنند.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.