گُل‌سنگ‌ها به جان سنگ‌نگارۀ شاهپوریکم افتاد

اگر شاهپوریکم، شاهنشاه ایران و اَنیران می دانست که سند پیروزی و بالَندگی ایرانیان بنا است روزی به ریشخند گرفته و به آن دهن کجی شود، شاید هرگز صحنۀ پیروزی خویش بر رومیان را در دامان کوه نمی تراشید! شاهنشاه ایران هرگز در خواب هم نمی‌دید روزی فرا خواهد رسید که سند اِفتخار و هویتی ایرانیان به دست میراث دارانش مورد بی‌مهری و نامهربانی قرار گیرد. شاید اگر ایرانیان امروز دانسته و آگاه بودند که شاهپوریکم، پادشاه ایران و اَنیران، چگونه برای سربلندی و سراَفرازی ایرانیان کوشیده و از جان گذشته تا دگرباره نام ایران را زنده و بالَنده کند و درفش (پرچم) پیروزی و ملی ایرانیان را بالا نگه دارد، با یادگارهای گذشتگان خویش مهربان تر بوده و با احترام برخورد می کردند. اما اَفسوس و دریغ که ناآگاهی و ناهُشیاری و خواب غفلت چهرۀ سرزمین ایران اَهورایی را پوشانده و درد بی تفاوتی و مدیریت ناکارآمد بر گُردۀ یادگارهای تاریخی فرهنگی سایه گسترده است.

در چندین سال گذشته روزی نبوده که در خبرگزاری‌ها و روزنامه‌های کشور خبرناگوار دست اَندازی و یا نابودی یادگارهای تاریخی فرهنگی ارزشمند ایرانی را نشنیده و نبینیم و هَراسی بر دل و جان نداشته باشیم. گویا رخدادهای ناگوار و اَخبار منفی ریز و درشت در زمینۀ میراث فرهنگی، بخشی از زندگی هر روزۀ ما شده است! و باید با آن خو گرفته و سَر کنیم. اما نه، هنوز هم  کورسوی امیدی وجود دارد و نبض فرهنگ ایرانی می زند و کمابیش قلب هایی است که به عشق ایران می تپد، چه در میان اَندک کُنش‌گران فرهنگی و چه در میان مسوولان و مدیران فرهنگی کشور. پس باید هم چنان همانند بهار امیدوار بود و چشم به راه روزهای خوب و نیک آینده..

اما عوامل طبیعی همانند باد و باران و آفتاب و … و هوازدگی و تغییر دمای شب و روز و رخنۀ باران‌های اسیدی که سبب پدیداری باکتری‌ها در پوستۀ سنگ‌های نگارکَند (نقش برجسته) پیروزی شاهپوریکم در میراث جهانی تنگ چوگان شده، لکه‌های قهوه‌ای و تیره رنگی را به وجود آورده که با گذشت زمان اَنگیزۀ پوسیدگی و آسیب جدی به یادگار ساسانیان شده است. بدتر از آن، رخنۀ عوامل بیولوژیکی یا همان گُل‌سنگ‌ها به درون نگارکَندها است که همانند خُوره به جان سنگ‌نگارۀ شاهپوریکم اُفتاده و آن را فروپاشیده و ازهم گسیخته و خورده است. ترک و شکاف و درزهایی که از گذشته‌ها به سبب رخنۀ گل‌سنگ‌ها در میان سنگ‌نگارۀ پیروزی شاهپوریکم پدیدار شده بوده، هم اینک شتاب بیشتری گرفته و آسیب‌های جدی برجا گذاشته است. هم اکنون در جای جای سنگ‌نگارۀ ارزشمند پیروزی شاهپوریکم در میراث جهانی تنگ چوگان، گُل‌سنگ‌ها رخنۀ شدید کرده و اگر هرچه زودتر برای آن چاره‌ای ریشه‌ای اَندیشیده نشود، به آرامی با مرگ یکی از بی‌همتاترین یادگارهای تاریخی فرهنگی کشور رو به رو خواهیم بود. همچنین کُنش گران و کارشناسان میراث فرهنگی خواستار رسیدگی، توجه و مرمت و حفاظت اصولی این نگارکَند از سوی مسئولان و مدیران میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی  استان و کشور هستند. از سویی، کُنش گران میراث فرهنگی این پرسش را به میان آورده که ثبت جهانی تنگ چوگان در سه سال گذشته چه دستاوردی برای یادگارهای تاریخی فرهنگی آن محوطه داشته است؟ و چرا پس از سه سال از ثبت جهانی  آن، هم چنان سنگ‌نگاره‌های تنگ چوگان و یادگارهای تاریخی شهر باستانی بیشاپور در وضعیت بد و اَندوه بار گذشته به سر می‌برند.

شهرام رهبر، مسئول کارگروه حفاظت و مرمت پایگاه میراث جهانی پارسه (تخت جمشید) که پیشتر طرح مرمت ابتدایی سنگ‌نگاره‌های تنگ چوگان و شهرباستانی بیشاپور را ارایه داده است و با حفاظت و مرمت آثار سنگی آشنایی کامل دارد، تجربۀ کاری خویش را بیان داشته و پیشنهادهایی برای حفاظت و مرمت سنگ‌نگارۀ پیروزی شاهپوریکم دارد و در همین زمینه گفت:  برای از میان بردن گل‌سنگ‌ها روش‌های گوناگونی از سوی کارشناسان اَمر پیشنهادشده است.

بهره‌گیری از یک یا چند محلول از «بایاسایدها» برای از میان بردن گُل‌سنگ‌ها کاربرد دارد.

PREVENTOL موادی است که در دو سال پیش در میراث جهانی پارسه استفاده شد. تاکنون نیز کار راضی کننده بوده است. از این مواد به‌ گونۀ دوره‌ای بهره گرفته می‌شود. روش برداشتن گُل‌سنگ‌ها نیز کار افراد متخصص است. برای این کار نیاز است افراد کارشناس (متخصص) و دوره‌ دیده همکاری داشته باشند. هرچند که، روش نام برده (بهره از بایاساید) نیز مخالفانی هم دارد. اما مرمت گران ایتالیایی دیر زمانی است از این مواد در ایتالیا و جهان بهره برداری می‌کنند. یکی از پژوهش گران و کارشناسان ایرانی که مدتی است روی پدیدۀ گل‌سنگ کار می‌کند، بهره‌گیری از اَلکل «اتانول» را برای پاک سازی برخی از گل‌سنگ‌ها شناسایی (معرفی) کرده‌ است. ازسویی، پاک‌سازی با الکل «اتانول» نیز کمی پیچیده بوده و بهتر است از سوی مرمت گران ورزیده انجام شود. در بخش کوچکی از محوطۀ جهانی پارسه (تخت جمشید) و چند جای دیگر از مواد «بایاساید» بهره برده ‌شده است. اما درصورتی‌ که مرمت گران بتوانند با بهره‌گیری از الکل «اتانول» یا مواد همانند و بدون بهره از «بایاسایدها» گل‌سنگ‌ها را پاک سازی کنند، بسیار بهتر است. گروه حفاظت و مرمت پارسه می کوشد تا با بهره بردن از تجربه‌های کارشناسان اَمر و پس از آزمایش‌های نهایی برای پاک‌سازی گل‌سنگ‌ها از الکل «اتانول» نیز بهره ببرد. باید توجه داشت بسیار بایسته (ضروری) است پیش از هرگونه کار گسترده، در آغاز آزمایش (تست) لازم روی گونه‌های همانند گل‌سنگ‌ها و برون از محوطۀ تاریخی و اثر انجام پذیرد. روشن است این کار زمان بر بوده، ولی کاری ارزشمند و علمی به شمار می‌آید».

این کارشناس اَرشد مرمت آثار و بناهای تاریخی در پاسخ به این پرسش که، باران های اسیدی بیش از یک دهه بر روی سنگ‌نگارۀ شاهپوریکم رخنه کرده و رنگ تیره و لکه‌های مشکی رنگی را برجا گذاشته و همانند باکتری در سنگ‌ها فرو رفته و رنگ تیره‌ای را به وجود آورده است و با چه روشی باید تمیز و پاک‌سازی شود، گفت: نیاز است مقداری از این آلودگی‌ها و آب برداشته و آزمایش شود.

آن‌چه از نگاره‌ها (تصاویر) برمی‌آید، دشواری از آب نیست، بلکه زمانی که موجودات بیولوژیکی در اثر رطوبت فعال می‌شوند، این لکه‌های تیره ‌رنگ نمایان می‌شود. روشن است زمانی که سطح سنگ‌ها خشک است لکه‌های تیره رنگ بسیار کم‌تر دیده می‌شود. پس بایسته است نوع موجودات بیولوژیکی شناسایی شود. درصورتی‌ که این نظریه درست و روی سطح سنگ‌نگاره‌ها موجودات بیولوژیکی وجود داشته باشد، منطقی‌ترین کار پاک‌سازی موجودات بیولوژیکی است. از سویی، هم اینک به گونۀ قطعی نمی‌توان در خصوص این پدیده نظر داد.

مسئول کارگروه حفاظت و مرمت میراث جهانی پارسه در پاسخ به این که، آیا می‌توان بر بالا سنگ‌نگارۀ شاهپوریکم سایه‌بانی گذاشت به گونه‌ای که چشم‌اَنداز (منظر) آن نیز، خدشه دار نشود یا بالا آن را ماهیچه‌ای درست کرد که آب باران از چپ و راست سنگ‌نگاره به پایین‌ رفته و منحرف شود، گفت:  پیش از بررسی دقیق نمی‌توان در خصوص برپایی سایه‌بان اظهارنظر کرد. به‌هر روی، برپایی سایه‌بان باید هم از دید چشم‌اَنداز و هم فنی به گونۀ کامل مطالعه شود. اما برای انتقال آب و پیشگیری از شُرکردن آب روی سنگ‌نگاره‌ها، می‌توان ماهیچه‌ای را پدیدار ساخت. همچنین باید دقت کرد تا برپایی هرگونه ماهیچه و عنصر الحاقی به پیکرۀ اصلی، برگشت‌پذیر باشد.

این دانش آموختۀ کارشناسی اَرشد مرمت آثار و بناهای تاریخی دربارۀ این که آیا  می توان از مواد «نانویی» در مرمت سنگ‌نگاره‌ها و یا بخش‌هایی ویژۀ آن  بهره برد، گفت:  بهره از مواد نانو به‌هیچ‌ روی، پیشنهاد نمی‌شود. هرچند که، چند سالی است دربارۀ این مواد گفت‌وگو می‌شود و بسیاری از پایان‌نامه‌های ارَشد مرمت آثار تاریخی در این زمینه نگاشته شده است، ولی با آزمایش‌هایی که در میراث جهانی پارسه (تخت جمشید) روی سنگ‌های غیرتاریخی انجام پذیرفته است، به چندین سبب هم اینک این مواد پیشنهاد نمی‌شود».

این کارشناس مرمت آثار تاریخی در پاسخ به این پرسش که چگونه می‌توان ترک و درزهای پدیدار شده بر روی سنگ‌نگارۀ شاهپوریکم را پُر کرد و پوشاند نیز گفت: برای پُر کردن درزها و ترک‌ها و تزریق می‌توان از مواد آهکی مخصوص بهره برد. باید توجه داشت نمونۀ خارجی ملات های آهکی بسیار گران است. با این‌ همه، با توجه به اهمیت سنگ‌نگاره‌های تنگ چوگان بایسته است از بهترین مواد و مصالح مرمتی چه از نمونۀ خارجی و چه ایرانی آن بهره برد.

همچنین برای چسباندن تکه های (قطعات) جدا شده و یا درحال جدا شدن، باید از چسب «آرلدیت» که در محوطۀ جهانی پارسه مورد بهره قرار گرفته و کارایی خوبی داشته است، استفاده کرد. باید دانست بهره گیری از چسب‌های ماستیک با نام میکا و … به‌هیچ‌ روی، پیشنهاد نمی‌شود.

برای پابرجا کردن (تثبیت) لایه های در حال ریزش نیز از نوعی «لِدان» و یا میکروالکلیل می‌توان بهره برد. اما باید توجه داشت برای پابرجا کردن لایه‌های در حال ریزش به هیچ روی، نباید از «پارالوئید» بهره برده شود.

شهرام رهبر دربارۀ مرمت و حفاظت سنگ‌نگارۀ پیروزی شاهپوریکم در میراث جهانی تنگ چوگان کازرون با نگرش به وضعیت آسیب‌های گوناگون در هر بخش از اثر، برای هر کدام آن پیشنهادهایی را ارایه می‌دهد.

مسئول کارگروه حفاظت و مرمت میراث جهانی پارسه دربارۀ بخش دیگری از آسیب‌های وارده به سنگ‌نگارۀ شاهپوریکم در محوطۀ جهانی تنگ چوگان نیز گفت:  همان‌‌گونه که در این نگاره (تصویر) روشن است لکه‌های تیرۀ کم‌رنگی روی پیکره وجود دارد. از سویی، لکه‌های مشکی رنگ پررنگی نیز نمایان است. لکه‌های مشکی‌رنگ به گمان فراوان در پیوند با موجودات بیولوژیکی هستند که پیشتر فعال بوده‌اند. ازهمین‌روی، می‌توان نتیجه گرفت که مسیر حرکت آب‌های پشت سنگ‌نگاره‌ها تغییر کرده است. و این موضوع نشانۀ خوبی نیست. برای ثابت کردن این نظریه، نیاز به پایش دراز مدت و یا مطالعه‌های هیدرولوژی است. از همین روی، اقدام‌های زیر پیشنهاد می‌شود:

1- مطالعه‌های فن شناسی و آسیب‌شناسی

الف: بررسی بالا سنگ‌نگاره (بام کوه) بسیار ضروری است. پیش از هر اقدام شکاف‌های بالا کوه بررسی شود. لازم است بدانیم که این اقدام بسیار دشوار خواهد بود و روشن نیست با بررسی‌های ارتفاعات روزنه‌ها به‌خوبی شناسایی شود، ولی به هر روی، نیاز است تا این اقدام انجام پذیرد.

2- پاک‌سازی گیاهان با روش‌های علمی همانند خشکاندن با مواد مناسب و پس‌از این که از خشک شدن ریشه اطمینان به دست آمد، پاک‌سازی انجام شود.

3- پیش از پاک‌سازی آلودگی‌ها و لکه‌های تیره رنگ باید از نوع و گونۀ این آلودگی‌ها شناخت کامل داشته باشیم. این کار دشواری نیست. همچنین درصورتی‌که نیاز باشد باید از یک فرد بیولوژیست آشنا با آثار تاریخی کمک گرفت.

4- استحکام‌بخشی و پُرکردن درزها و ترک‌ها پیشنهاد می‌شود. می‌توان این اقدام را که از کارهای نخستین و اضطراری به شمار می‌آید با شتاب انجام داد. هرچند که، پیش از هر اقدام پُرکردن لای درزها و ترک‌ها باید این اطمینان به دست آید که روزنه‌ها باز و یا به اصطلاح از آسیب‌های opening  نباشد.

5- در کل می‌توان برای حفاظت و مرمت این اثر سه گام گوناگون درنظر گرفت. مرحله های زیر به‌ گونۀ پیشنهاد عنوان می‌شود.

الف- عملیات حفاظت اضطراری ب- پاک سازی انواع آلودگی‌ها ج- مرحله های حفاظت و مرمت

باید توجه داشت به‌جز مورد الف که به مطالعه های بسیار گسترده نیاز ندارد، مرحله ها یا گام 2 و گام 3 نیاز به مطالعه های دقیق دارد».

رهبر دربارۀ بخش دیگری از آسیب‌های وارده به سنگ‌نگارۀ پیروزی شاهپوریکم در میراث جهانی تنگ چوگان کازرون، گفت:  این بخش از سنگ‌نگاره وضعیت پیچیده‌ای دارد. بخش سمت راست بالا وضعیت بهتری دارد و دشواری اساسی مربوط به رشد و نمو گیاهان است. در سمت چپ لکه‌های مشکی رنگ دیده می شود که به‌ گمان فراوان در پیوند با گُل‌سنگ و آسیب‌های بیولوژیکی است. بر پایۀ نگارۀ موجود موارد زیر پیشنهاد می‌شود.

1- خشکاندن و پاک سازی گیاهان

2- بخش سمت راست نیاز به استحکام‌بخشی دارد. به نظر می‌رسد بخش‌هایی درحال جدا شدن است که باید استحکام‌بخشی و با ملات مناسب پر شود.

3- باید توجه داشت که پُرکردن ترک‌ها و شکاف‌ها نیاز به بررسی دارد و نباید همۀ درزها و شکاف‌ها پر شود.

4- آزمایش لکه‌های تیره ‌رنگ ضروری است. نیاز به گفتن است که در یک مرحله می‌توان از همۀ  سنگ‌نگاره‌های دیگر نمونه‌برداری کرد.

5- پاک‌سازی لکه‌های مشکی ‌رنگ پس از شناسایی را می‌توان بر پایۀ نوع آسیب با مواد مناسب و با ظرافت انجام داد.

6- باید پیش از هر اقدام مرحله‌های مستندنگاری با روش‌های موجود و مناسب انجام داد. فتوگرامتری یا اِسکن لیزر از روش‌هایی است که می‌تواند در انجام مرحله های مرمت یاری‌رسان گروه مرمت و حفاظت باشد».

سنگ‌نگارۀ پیروزی شاهپوریکم بر امپراتوران روم، در سمت راست رودخانۀ شاپور در دامان کوه تراشیده شده است. این نگارکَند در سطحی کمابیش مربع شکل و منحنی در سینۀ کوه کَنده شده است و در آن بیش از 100 تَن نقش شده‌اَند. پیکر سوارۀ شاهپوریکم در مرکز صحنه نمایان است و فرشتۀ پیروزی گویا به او فَره ایزدی – که همان روبان ویژۀ شاهی است – پیشکش می‌کند. میان پاهای اَسپ شاهپورشاه، جسد بی جان گردیانوس سوم اُفتاده است و در جلوی اَسپ شاهنشاه، دیگر امپراتور روم، فیلیپ عرب زانو زده، با حالتی خواهشگر (ملتمس) و زاری کننده پیشنهاد آشتی و سازش (صلح) می کند. شاهپور شاه در حالی که سوار بر اَسپ است، دست والرین را به عنوان اسیر در دست دارد. در برابر شاهنشاه و فیلیپ عرب دو تَن ایستاده اَند. یکی از آن ها کلاه بلند ایرانی بر سر دارد و دیگری که با پوشاک رومی است، حلقۀ پیروزی را به شاه پیشکش می‌کند.

در درۀ شمالی شهر باستانی بیشاپور، تنگ نامدار چوگان قرار دارد و به نظر می‌رسد این تنگ به مناسبت بازی چوگان که از باب‌ترین بازی‌های شاهنشاهی ساسانی بوده، نامیده شده است. رودخانۀ زیبا و پرآب شاپور که از چشمۀ نامدار به ساسان سرچشمه می گیرد در آن روان است. در سمت راست این رودخانه بر سینۀ کوه چهار سنگ نگاره و در سمت چپ نیز دو سنگ نگاره از دورۀ ساسانی به جا مانده است.

محوطۀ تنگ چوگان به همراه شهر تاریخی بیشاپور کازرون و آثاری از شهر فیروزآباد و کاخ ساسانی سَروستان به عنوان بیست و سومین اثر تاریخی فرهنگی ایران در تیرماه سال 1397 خورشیدی با نام ” منظر باستان شناسی ساسانی پارس ” به ثبت جهانی در سازمان یونسکو رسیده است و دارای ارزش بسیار فراوانی نزد باستان شناسان و پژوهش گران است.

تارنمای فرهنگی مهرگان  نوشت، در پایان امید آن می رود که مسوولان و مدیران میراث فرهنگی و مدیریت شهری پس از سه سال از ثبت جهانی این یادگارهای بی‌همتا تاریخی فرهنگی گوشۀ چشمی به آن‌ها داشته و مرهمی بر زخم‌های کهنۀ آن‌ها باشند. یادمان باشد این آثار بی‌مانند تکرارناپذیر هستند و باید برای آیندگان نیز بمانند. نیاید روزی که خدای ناکرده شرمندۀ آیندگان باشیم…
میراث جهانی تنگ چوگان در 23 کیلومتری شهر کازرون و در سرزمین پارس جا دارد.

منبع:اسکان