حمام شیخ بهایی، رازها و نیازها

در کوی جمالۀ دردشت، چند قدم بالاتر از عصارخانۀ صفوی شیخ بهایی و خانۀ تاریخی عباس بهشتیان، سر درِ یک بازار به آدم سلام می‌کند و کوچۀ باریکی در نهایت سخاوت، منظرۀ خیره‌کننده‌ای از گنبدِ جهانی تاج‌الملک را در سبد تعارف می‌گذارد. حمام شیخ بهایی، درست در فاصلۀ بین همین بازار و کوچۀ دلگشا قرار دارد و از آنجا که بی راهنما، گم‌شدن در هزارتوی این حمام بزرگ محتمل است، منصور عسکری خوراسگانی، ناظر مرمت آثار تاریخی و کارشناس فنی اداره کل میراث فرهنگی اصفهان گروه خبری ایسنا را همراهی می‌کند.

او می‌گوید: شاردن در سفرنامه خود اذعان کرده زمانی که اروپایی‌ها در بشکه حمام می‌کرده‌اند، در اصفهان ۲۷۰ حمام وجود داشته و این، حاکی از رشد فرهنگی و بهداشتی مردم آن زمانه بوده است اما متأسفانه در طول زمان، برخی از این حمام‌ها مثل حمام خسروآغا تخریب‌شده  و برخی هم مثل حمام شاهزاده، شاه، قاضی، رهنان، نقاشی، علی‌قلی آقا و البته حمام شیخ بهایی، هنوز سرپاست.

این کارشناس میراث فرهنگی تصریح می‌کند که نمونه کامل ساختار شهرسازی را در میدان نقش‌جهان می‌توان دید و یادآور می‌شود که پیش‌تر از نقش‌جهان، میدان عتیق تمام آنچه را که مورد نیاز زندگی شهری بوده، در خود داشته است.

عسکری، توضیح می‌دهد: آن زمان در هر محله، بازار، مدرسه، مسجد، حمام، سقاخانه، عصارخانه و کاروانسرا در مجاورت هم وجود داشته و این، چیزی نیست جز همان پیوست فرهنگی که امروزه اهمیت وجود آن بر همگان آشکار شده است.

او می‌افزاید: جالب است بدانید که وجود بنایی مثل عصارخانه جماله یا شیخ بهایی، در مجاورت حمام شیخ بهایی و مسجد جامع عتیق، به تأمین روشنایی این مکان‌ها کمک می‌کرده و امروزه کف میدان عتیق یا محوطه پیرامون آن، هر جا که حفاری شود، به سفالینه‌های کروی شکلی به نام پی‌سوز برمی‌خوریم که به‌واسطه روغن عصارخانه، روشنایی مورد نیاز مردم را فراهم می‌کرده است؛ دانستن این موارد باعث می‌شود که بدانیم فرهنگ شهرنشینی خیلی جلوتر از تمام دنیا، در ایران و اصفهان حرکت خود را آغاز کرده بوده است.

کارشناس فنی اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان خاطر نشان می‌کند: تعداد آثاری که در اصفهان به نام شیخ بهایی شناخته می‌شود کم نیست و مهم‌ترین و معروف‌ترین آن، همان مادی‌هاست که حقابه را عادلانه بین مناطق مختلف شهر تقسیم می‌کرده و اجرای آن به علم و دانش خاصی نیاز داشته است. حمام شیخ بهایی نیز که اوایل دوره صفویه ساخته‌شده، دیگر اثر معروف منتسب به شیخ بهایی است که دارای سیستم گرمایشی منحصربه‌فردی بوده؛ تا جایی که عموم مردم هنوز بر این باورند که آب حمامی به این عظمت، به لطف نبوغ شیخ، تنها با یک شمع گرم می‌شده است.

عسکری، با اشاره به ویژگی‌های حمام شیخ بهایی می‌گوید: وسعت این حمام بالغ بر هزار متر است و بخش‌هایی از آن مثل شربت خانه، حوض‌خانه، اتاق ماساژ و محل گاو چاه که به گفته افراد مسن در ضلع جنوبی بازار قرار داشته، طی سالیان متمادی و به‌مرور، توسط اهالی تصرف‌شده است. در ضلع شمالی حمام شیخ بهایی، کاروانسرایی وجود داشته که تخریب‌شده و فضای پشت حمام هم که زمانی محل جمع شدن فاضلاب این مکان و مسجد جامع عتیق بوده، امروزه تحت تملک مالکان شخصی است.

از او دربارۀ سیستم گرمایشی اعجاب‌آور حمام شیخ بهایی می‌پرسم و آنچه می‌داند، این‌گونه شرح می‌دهد: معروف است که آب حمام بزرگ شیخ بهایی تنها به‌وسیلۀ یک شمع گرم می‌شده و همین امر باعث شده در دوره‌های مختلف بررسی‌های گوناگونی برای کشف راز گرم بودن آب حمام انجام شود که البته و متأسفانه، برخی از این بررسی‌ها باعث آسیب رسیدن به این مکان هم شده است.

ناظر مرمت آثار تاریخی اصفهان می‌افزاید: از داده‌هایی که تا کنون به‌دست‌آمده، آنچه به واقعیت نزدیک‌تر است فرضیه‌ای است که می‌گوید از تجمع فاضلاب حمام و مسجد جامع عتیق، بیوگازی انتشار پیدا می‌کرده که به‌واسطه تنبوشه های سفالی به تون‌های حمام شیخ بهایی منتقل می‌شده و به دیگی می‌رسیده که جنس آن ترکیبی از طلا و مس بوده و از آنجا که این فلزات، رساناترین فلزها هستند، آب در کوتاه‌ترین زمان ممکن گرم می‌شده است.

عسکری می‌گوید: شاید برای حفاظت از این دیگ با ارزش بوده که قصۀ گرم شدن آب با یک شمع، خلق‌شده و به لطف جذابیت، دهان‌به‌دهان چرخیده است. به‌هرحال، ما می‌دانیم که تا اواسط دوره پهلوی این حمام با همان سیستم صفوی خود کار می‌کرده و پذیرای مردم بوده اما به‌مرور که کاربری فضا از آن گرفته‌شده، مورد تعرض و دستبردهای فراوان قرار گرفته است به‌طوری‌که امروزه دیگر نه از آن دیگ خبری هست و نه از شمع؛ بااین‌وجود اگر پای حرف‌های ساکنان قدیمی کوی جماله بنشینید، احتمالاً به شما خواهند گفت که آب حمام شیخ بهایی شفا دهنده بوده و خیلی از زنان برای رفع مشکل نازایی به این حمام می‌آمده‌اند تا مقداری از آب حمام را با کاسه مسی قلم‌زنی شده‌ای که اینجا وجود داشته روی سرشان بریزند و حاجت‌روا شوند.

به گفته این کارشناس میراث فرهنگی، سیستم گرمایش از کف حمام‌های دوره صفوی به‌واسطه تون‌هایی با کانال‌کشی‌های گربه‌رو در زیر حمام فعال می‌شده و هورنوهای سقف حمام نیز به‌خوبی نقش خود را در جذب نور، تعدیل رطوبت و گرم نگه‌داشتن فضا ایفا می‌کرده‌ است.

او خاطر نشان می‌کند: حمام شیخ بهایی از معدود حمام‌هایی است که دارای دو بخش مجزای زنانه و مردانه بوده و زنان و مردان می‌توانسته‌اند هم‌زمان در ساعات روز از آن استفاده کنند.

او بخش‌های مختلف این حمام را چنین شرح می‌دهد: درِ بخش مردانۀ حمام به بازار باز می‌شود و درِ زنانه در کوچه کنار بازار قرار دارد. از در زنانه که وارد حمام شوید و از هشتی عبور کنید، به قسمت بینه می‌رسید. بینه، حکم رختکن را داشته و حوضی وسط آن است که هوا را متعادل و مرطوب می‌کرده؛ بعد از بینه هم «میان در» بوده که فرد با عبور از آن، وارد فضای گرمخانه می‌شده است.

کارشناس میراث فرهنگی اصفهان معتقد است حمام شیخ بهایی به‌گونه‌ای طراحی‌شده که بدن را مرحله‌به‌مرحله برای ورود به فضای گرم و مرطوب خزینه آماده می‌کرده و به تنظیم اختلاف درجه حرارت توجه داشته است.

عسکری می‌گوید: بین بخش زنانه و مردانه، در گذشته حائلی بوده که سال‌های اخیر برای سهولت در امر مرمت برچیده شده و به همین خاطر امروز، بلافاصله بعد از گرمخانه زنانه، به گرمخانه مردانه وارد می‌شویم. مخزن اصلی آب با آن شمع و دیگ مشهور، در همین فضا قرار داشته و خزینه، نمازخانه و سرویس بهداشتی نیز از دیگر بخش‌های آن است.

او با اشاره به ویژگی‌های بینۀ بخش مردانه حمام شیخ بهایی توضیح می‌دهد: فضای بینه و سربینه در گذشته کاربری‌های متفاوتی داشته و گفت‌وشنود، نمایش‌های روحوضی، شاهنامه‌خوانی و … نیز در آن انجام می‌شده است. اندک تزئینات باقیمانده در بخش بینه حمام شیخ بهایی، لایه‌های تاریخی مختلفی را دارد و نمایانگر صورت مردی است که دارد کباده می‌کشد. سنگاب ارزشمند بینه نیز هنوز سر جای خود باقی است. در گذشته، مردانی که از در بازار وارد حمام می‌شده‌اند اول از همین بینه عبور می‌کرده‌اند، بعد وارد خزینه می‌شدند تا بدنشان رطوبت کافی بگیرد و سپس به کار شستشوی بدن می‌پرداختند.

ناظر مرمت آثار تاریخی اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان درباره سیستم آب‌رسانی حمام شیخ بهایی خاطر نشان می‌کند: آب این حمام از طریق گاو چاه بزرگی که داشته تأمین می‌شده و به‌واسطه تنبوشه های سفالی تا بالای پشت‌بام هدایت می‌شده و سپس به خزینه می‌ریخته است. نمونه تنبوشه هایی که در این حمام به‌کاررفته، در حفاری‌های مسیر میدان نقش‌جهان هم دیده‌شده و در واقع، سیستم لوله‌کشی دوره صفویه به همین شکل بوده است.

عسکری، با اشاره به مرمت‌های انجام‌شده توسط اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان در حمام شیخ بهایی می‌گوید: بخش‌های مختلف این حمام تا کنون مرمت و بازسازی‌شده و استحکام‌بخشی سقف، سبوس کشی، ازاره بندی بینه زنانه، عایق‌بندی و آجر فرش کردن پشت‌بام ازجمله این اقدامات بوده تا بنا، از خطر تخریب نجات پیدا کند اما به دلیل وسعت فضا و محدودیت اعتبارات کار مرمت نیمه‌تمام مانده است.

او با بیان اینکه تأمین هزینه کلی نگهداری و ترمیم این بنای تاریخی در توان اداره کل و وزارتخانه میراث فرهنگی نیست، یادآور می‌شود: سال گذشته بنا بود حمام شیخ بهایی از طریق صندوق احیا به بخش خصوصی واگذار شود اما بحث‌هایی طرح شد مبنی بر این‌که چون بنا جزو نفایس است نباید آن را واگذار کرد. این بحث‌ها در جای خود محترم است اما باید توجه داشته باشیم که اگر کار مرمت این بنا نیمه‌تمام بماند، مورد تخریب و تعرض قرار خواهد گرفت و تلاش‌های انجام‌شده برای حفظ آن نیز به هدر خواهد رفت.

کارشناس فنی اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان تصریح می‌کند: حمام شیخ بهایی، دارای هویت و معماری و ساختار منحصربه‌فردی است و امیدواریم که با ورود سرمایه‌گذاران شاهد آزادسازی دیگر بخش‌های این حمام، اتمام مراحل مرمت، تعریف کاربری متناسب با شأن و در نهایت، ورود گردشگران به آن باشیم.

ناظر مرمت آثار تاریخی اصفهان در پاسخ به این سؤال که کاشی‌های به‌کاررفته در سردر ورودی مردانه حمام شیخ بهایی و بدنه حمام حفظ‌شده یا از بین رفته است؟ می‌گوید: در حمام شیخ بهایی کاشی‌های مختلفی با اشکالی چون لوزی و هشت‌ضلعی وجود داشته که باقیمانده آن‌ها به همراه کاشی سردر، توسط خود اداره کل برداشته‌شده تا از تخریب آن جلوگیری و بعد از اتمام مراحل مرمت نصب شود.

عسکری، با عبور از مسیری پر پیچ‌وخم ما را تا پشت‌بام حمام شیخ بهایی هدایت می‌کند  و سپس، با اشاره به بافت پیرامونی این حمام توضیح می‌دهد: پیش از عید یکی از خانه‌های تاریخی پشت مسجد جامع عتیق که نمای آن از این بالا نیز پیداست، توسط اهالی محل تخریب شد چرا که پاتوق معتادان و خلاف‌کارها شده بود. اگر به‌موازات برنامه‌ریزی درستی برای هدایت بودجه‌ها به سمت احیای بناهای تاریخی، فرهنگ‌سازی درستی در بین اهالی محله انجام شود، همان اتفاقی که برای بافت جلفا افتاده برای جوباره هم می‌افتد و سیل گردشگر به سمت این محله تاریخی سرازیر می‌شود.

او معتقد است که تنها راه حفاظت از بناهای تاریخی و رشد و توسعه، ورود گردشگر است چرا که با ایجاد ارتزاق برای مردم محلی، خودبه‌خود آن‌ها را به حافظان میراث فرهنگی بدل می‌کند.

به گفته عسکری، باید یک شبکه رسمی و سراسری وجود داشته باشد که در آن فروشندگان خانه‌های تاریخی و خریداران آن‌ها به یکدیگر معرفی شوند و دیگر شاهد تلاش مردم برای تخریب آثار ارزشمند موجود در شهر نباشیم.

منبع:ایسنا