پل صفوی؛ سازه تاریخی کرج در فراموشی و انزوا

سازه قدیمی کرج که به نام پل دختر یا پل شاه عباسی هم شناخته می‌شود، پلی در ورودی شهر و نزدیکی میدان حافظ امروزی است که بعد از گذشت سال‌ها در برابر بارش‌ها دوام نیاورد و بخشی از آن ۱۵ آذر سال گذشته فرو ریخت.

اما داستان پل صفوی کرج به همین آوارها و خرابی‌ها ختم نمی‌شود. از طاق‌های زیرین آن گرفته تا آبی که دیگر در زیر پل صفوی زیبایی پل را به رخ کرجی‌ها و گردشگرانش نمی‌کشد، هر کدام داستانی را روایت می‌کنند از تاریخی که به مرور در حال تخریب است، اما این بار گویا متولیان میراثیِ البرز فرصت رسیدگی به آن را ندارند.

بر اساس دیده‌ها، علاوه بر ریزشِ بخشی از پل در همان چند ماه گذشته، پناهگاهی که هنوز برخی نشانه‌های آن در فضای داخلی پل وجود دارد هم در حال از بین رفتن است، از سوی دیگر پوشاندن بخشی از دهانه پل که می‌تواند راهی برای ورود به پناهگاه بالای پل باشد و امروز دو ورودی آن به طور کامل پوشانده شده‌ هم نشانه‌های دیگر همین بی‌توجهی است، به خصوص وقتی معتادان منطقه با تخریب آجرهای روی هم بالارفته ورودی کوچکی راه را برای خودشان هموار می‌کنند و فضای امن زیر پل را مکانی برای استراحت یا دیگر کارهای خود کرده‌اند.

از سوی دیگر بخش‌های فروریخته پل داخل رودخانه، امروز در اطراف پل جا خوش کرده‌اند و میراث فرهنگی هنوز دست کم قدمی برای حفاظت از آجرهای صفوی پل برنداشته‌ است.

چیزی بسیار متفاوت‌تر از چیزی که «اوژن فلاندن» – نویسنده و نقاش فرانسوی – در ۱۸۴۰ میلادی در سفرنامه سیاح نوشته است:‌ «شش فرسخی پیش راندیم به امامزاده رسیدیم که در طرف راست جاده قرار داشت، رسیدیم و در نزدیکش رودی جاری که پیوسته سنگ‌های سفید قبور را شست‌وشو می‌دهد. چون از قزوین بیرون شدیم، از پلی آجری که بر روی رود کرج زده شده و آبش از البرز سرازیر می‌شود، گذشتیم.» در نقاشی‌ای که او از این پل ترسیم کرده امامزاده‌ای کنار این بنای تاریخی وجود دارد، اما امروز هیچ نشانی از آن وجود ندارد.

یا دورتر از آن، «عبدالعلی خان ادیب‌الملک» در سفرنامه «ادیب‌الملک به عتبات» در زمان عبور از کرج این طور توصیف کرده است: «از قریه کن شمیران تا سلیمانیه (کرج) چهار فرسخ بیشتر است و همه آن دشت و صحرا به جهت گشت و تماشا در نظر از یک پارچه زمرد سبزتر. نیم فرسنگ به سلیمانیه مانده قریه کلاک است. دو ساعت به غروب مانده از رودخانه کرج گذشتم. بنه از پل رفته بودند و آب رودخانه زیاد می‌نمود.» و حتی «میرزا حسین فراهانی» در سفرنامه‌ خود به همین نام وضعیت پل صفوی کرج را این‌طور تفسیر کرده است: «از مهمانخانه شاه‌آباد به حصارک می‌رود و چهار فرسخ است و دو فرسخ که رفت به پل کرج می‌رسد، پل کرج پنج چشمه و بناء آن از قدیم است، بانی معین نیست.»

با همه این تفاسیر نباید حضور وزیر میراث فرهنگی پای این پل تاریخی را یک روز بعد از ریزش این پل فراموش کرد. علی‌اصغر مونسان در آن بازدید با بیان این‌که فرسودگی و آسیب‌دیدگی آثار تاریخی رویداد جدیدی در جهان و ایران نیست، گفت: اقدام فوری برای حفاظت و مرمت پل تاریخی کرج انجام می‌شود.

پنج ماه قبل و در زمان حضور مونسان در این روز او به رسانه‌ها گفت: «قرار است برای حفاظت از  این پل به سرعت اقدامات فوری زیر باران صورت بگیرد و به محض این‌که بارش‌ها قطع شود عملیات اصلی مرمت انجام خواهد شد ضمن آن‌که باید وزن سقف پل را کاهش دهیم تا عمر آن بیشتر شود.»

اما به نظر می‌رسد بارش‌ها در این منطقه تمام نشده که متولیان میراث فرهنگی البرز هنوز نتوانسته‌اند دستور وزیر این وزارتخانه را اجرایی کنند!

هر چند برخی افراد می‌گویند بازسازی و مرمت این پل در سال‌های گذشته باعث شده که شکل نخست آن تا اندازه‌ای دگرگون شود، اما با این وجود پل دختر کرج را که با نام پل سلیمانیه و پل شاه عباسی یا حتی پل صفوی کرج شناخته می‌شود سازه‌ای از دوره صفویه می‌دانند که روی رودخانه کرج ساخته شده، اما این پل بر بقایای پلی کهن‌تر منسوب به دوره سلجوقی ایجاد شده‌ که بازسازی آن در دوره صفوی به این سازه نمای پل‌های دوره صفوی را داده است. این پل تاریخی ۲۵ اسفند ۱۳۷۹ به شماره ۳۵۰۱ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

البته برخی منابع این پل را به نام «پل خاتون» نیز می‌شناسند؛ «حمدالله مستوفی» – تاریخ‌نویس قزوینی – در  کتاب «نزهه القلوب» آورده است:‌ «از رودخانه کرج و پلی با یک طاق به نام پل خاتون یاد می‌کنند که به یادبود زبیده خاتون، همسر محبوب هارون‌الرشید، نامگذاری شده‌ است.»

پل صفوی کرج در بخش خاوری شهر کرج و در ابتدای ورودی محله حصار کرج نزدیک به ۶۱ متر طول و بیش از هفت متر پهنا دارد. طاق دهانه‌های بزرگ‌تر با کمان نیم‌دایره اجرا شده ‌است، در حالی که کمان دهانه‌های طبقه دوم، به شکل جناغی است. راه دسترسی به دهانه‌های طبقه دوم، از طریق راه پله‌ای است که در دهانه کوچک جایگذاری شده‌ است. این دهانه‌ها همچنین محلی برای استراحت به ‌شمار می‌رفته است.

در سال ۱۳۳۰ شمسی با ساختن پلی در نزدیکی پل دختر که به پل سنگی (پهلوی دوم) معروف است، تردد از روی پل دختر ممنوع شد و تردد از روی پل جدید صورت گرفت. این پل به مرور زمان و بر اثر عوامل طبیعی از جمله جاری شدن سیل و ریزش باران دچار فرسودگی شدید شده و به دلیل کاهش استحکام پایه‌های آن در معرض فرو ریختن و نابودی بوده‌ است.

ایسنا نوشت، در سال ۱۳۸۸ بازسازی و بهسازی پل آغاز شد. برای فراهم کردن بازدید و گذر گردشگران روی این پل تاریخی و به‌کارگیری فضای پیرامون پل که دربرگیرنده رودخانه و بستری سبز است، ساماندهی روی پل انجام شد و روی پل سنگفرش شد و دو جان‌پناه در دو سوی پل و دو پلکان ورودی برای آمد و شد در دو سوی پل بنا شد.