«مسجد جامع فردوس»؛ کهن‌ترین نماد عظمت تون

رجبعلی لباف‌خانیکی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: اگرچه علامه دهخدا در لغت‌نامه واژه «تون» را خرقه، روده، رَحِم، جثه آدمی و گلخن معنی کرده، اما به نظر می‌رسد که وجه تسمیه تون بیشتر به «بافندگی» مرتبط باشد، زیرا در نواحی جنوب خراسان (قهستان) به کارگاه بافندگی «تون» می‌گویند و برخی نویسندگان شهر تون را به جهت فراوانی گارگاه‌های بافندگیش پر آوازه دیده‌اند؛ برای مثال «ناصرخسرو» در سفرنامه‌اش این گونه نوشته است، «شهر تون شهر بزرگی بوده است … و گفتند در این شهر چهارصد کارگاه بوده است که زیلو بافتندی» و «مقدسی» نیز نوشته است که «بیشتر اهالی آن شهر بافندگانند».

وی ادامه داد: با توجه به آثار و شواهد بازمانده و نیز رد پای پر رنگ تون در متون تاریخی و سفر نامه‌ها از صدر اسلام تا سال ۱۳۴۷خورشیدی که زلزله‌ای مهیب آن را در هم کوبید، شهر تون یا فردوس کنونی همواره از رونق برخوردار بوده و اگر چه قحطی‌ها، یورش‌ها و زلزله‌ها آسیب‌هایی به آن وارد کرده، اما هیچ‌گاه از نقشه جغرافیا محو نشده است.

لباف‌خانیکی تصریح کرد: ستون‌های برجای مانده از صدر اسلام و محرابی از قرن ششم ه.ق در مسجد کوشک، مسجد جامع دو ایوانی عصر خوارزمشاهی، بخش نوسازی شده مسجد و حمام کوشک مربوط به دوران تیموری، امام‌زاده ابراهیم متعلق به دوران تیموری و صفوی و مدارس بزرگ علیا و حبیبیه بازمانده از دوران صفوی و حمام‌ها و آب‌انبارهای متعدد متعلق به دوران‌های مختلف نشانه‌هایی از اهمیت و اعتبار همیشگی شهر تون هستند، اما از میان آن‌ها «مسجد جامع» جایگاه خاص و والایی دارد.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی گفت: این مسجد که اکنون در میانه شهر ویرانه تون و در کنار راه ارتباطی فردوس- بشرویه واقع شده، یکی دیگر از مساجد دو ایوانی خراسان است  که بنای آن برخوردار از نقشه و تزئینات معماری همان بناهاست.

وی بیان کرد: مسجد جامع تون مانند دیگر مساجد دو ایوانی «سبک خراسانی» متشکل از یک میان‌سرا، یک ایوان قبله، دو شبستان بر دو سوی ایوان قبله و ایوان دیگری مقابل ایوان قبله و دو رواق در دو جانب شرق و غرب مسجد بوده که بعدها تغییراتی در آن داده شده است. در این تغییرات ایوان شمالی مقابل ایوان قبله جمع‌آوری و به شبستان بزرگ ستونداری تبدیل شده و یک ردیف چشمه طاق نیز به جلو رواق‌های دو جانب مسجد اضافه شده که در نتیجه در حال حاضر فقط نما و ساختار جبهه سمت قبله مسجد، شیوه معماری عصر خوارزمشاهی را نمایندگی می‌کند.

لباف‌خانیکی افزود: مصالح ساختمانی این مسجد آجر است که دیوارها، پوشش‌ها و تزیینات معماری را شکل داده‌اند. مشخصه معماری مسجد جامع تون که با دیگر مساجد دو ایوانی سبک خراسانی وجه مشترک دارد، علاوه بر نقشه پوشش جناقی با طاق، تویزه(قوس و قزح)، آجرهای مشبک گره‌دار و آجرهای تراش تزئیناتی است.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی عنوان کرد: هنرمند معمار کوشیده است با تنوعی که به چیدمان آجرهای تراشیده شده، داده نقش‌های گوناگونی را بر نمای پایه‌ها و لچکی‌ها به نمایش گذارد.

وی افزود: هنرمند همانند مسجد جامع زوزن سرتاسر نمای هر یک از پایه‌های ایوان را با دو قاب «لا» مانند که با استفاده از آجرهای تراش تزیینی شکل گرفته پوشانیده و آن‌گاه درون قاب‌ها را با آجرهای مشبک مستطیل شکل و حد فاصل دو قاب بر هر طرف ایوان را به شیوه مسجد جامع گناباد با آجرهای مشبک بزرگ مربع شکل پوشانده‌اند، به گونه‌ای که سرتاسر پایه منقوش به نقش گره به نظر آید با این تفاوت که دو قاعده آجرهای تزئینی این مسجد از حاشیه‌های تزئینی برخوردارند.

لباف‌خانیکی خاطرنشان کرد: در تزیینات معماری این مسجد نیز از تلفیق آجر و کاشی به گونه‌ای متفاوت استفاده شده، به این معنی که درون هر یک از دو زاویه حاصل از تلاقی دو قاب  «لا» مانند را با یک قطعه کاشی فیروزه‌ای رنگ مثلث شکل پر کرده‌اند.

این باستان‌شناس خراسانی ادامه داد: لچکی‌های دو طرف طاق بر پیشانی ایوان هم با چیدمان آجر مزین بوده و آن چیدمان آجر به صورت «خفته راسته» است که بر اثر زلزله بیشتر آجرها  فروریخته و اکنون اندکی بر ناحیه پاکار طاق باقی مانده است.

وی تشریح کرد: همان تزیینات خفته راسته بر پیشانی غرفه‌های طرفین ایوان نیز مشاهده می‌شود، اما نمای ایوانچه‌های طرفین مسجد که بعدها به رواق‌ها افزوده شده، فاقد تزئینات است.

لباف‌خانیکی ادامه داد: مسجد جامع فردوس دو محراب بر انتهای ایوان قبله دارد؛ محراب اولیه و اصلی بر میانه دیوار است که احتمالا بر مبنای باور حنفیان نسبت به امتداد قبله با گرایش به سمت غرب ساخته شده و محراب دیگر که نزدیک به گوشه جنوب شرق مطابق قبله شیعیان بعدها ساخته شده. تزئین محراب‌ها منحصر به مقرنس‌های گچی کم عمق و ساده است.

این پژوهشگر خراسانی ابراز کرد: مسجد جامع فردوس یا تون اکنون تنها بنای کهن و زنده فردوس از اواخر قرن ششم هجری قمری است که هنوز با صلابت کاربری خود را حفظ کرده و عظمت و اهمیت تون قدیم را قبل از تهاجم خون‌بار «هلاکوخان» مغول نشان می‌دهد.

منبع:ایسنا