خیام، نگین علمی‌تاریخی و میراث فرهنگی نیشابور

نیشابور شهری پر آوازه که در ادوار تاریخی گذشته به صور و نام‌های گوناگونی نظیر: «رئونت، تمام آپارخشتر، ابرشهر، اپر شهر یا اپرنگ شهر، ابه شهر، ایرانشهر، نوشاپور، نیوشاپور، نیوه شاپور، نیسابور، نیسافور، نیسه فور، نیکه فور، نشاور، نشابور، شادکاخ، شادیاخ، …و نیشابور» از آن یاد می‌شده، اکنون به نام «نیشابور» معروف است. نام نیشابور در کهن‌ترین دفتر ایرانی یعنی «اوستا» به گونه‌ی «رئونت» آمده است که به معنای دارنده‌ی جلال و شکوه می‌باشد. این واژه. بعد‌ها در زبان پهلوی به گونه‌ی «رایومند» که احتمالا بعد‌ها نیز به کلمه‌ی «ریوند» تبدیل شده که اکنون نام دهستانی در بخش مرکزی نیشابور است.

خراسان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین حوزه‌های تمدنی ایران در دوران قبل و بعد اسلام جایگاه ویژه‌ای را دارا بود. اهمیت این سرزمین برای مسلمانان نیز به دنبال فتح این ناحیه به سرعت درک شدچهار شهر خراسان در تقسیم‌بندی جغرافیای این سرزمین در پیش و پس از اسلام اهمیت و جایگاه ویژه‌ای داشته است. مرو، نیشابور، هرات و بلخ به عنوان شهرهای اربعه خراسان به لحاظ اهمیت اقتصادی، سیاسی و فرهنگی دیرینه خود در عصر طاهریان نیز مورد توجه قرار گرفته بود. بسیاری از تحولات عمده رخ داده در این شهرها به همراه دقت و توجهی که طاهریان بر این مناطق داشته‌اند.

نیشابور ۵۴ روستای تاریخی دارد، هم‌چنین این شهر ظرفیت‌های کم نظیری در زمینه گوهرسنگ‌ها و سنگ‌های قیمتی دارد، علاوه بر این نیشابور سالیانه پذیرای بیش از ۸ میلیون گردشگر است.

نیشابور در طی دوران‌های مختلف، به دلیل حضور اسطوره‌ای و پر حادثه در تاریخ کهن ایران زمین، داشتن سابقه طولانی و درخشان در فرهنگ وتمدن زبان پارسی، قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم و شاهراه ارتباطی خراسان بزرگ و نیز به واسطه بر خورداری از موقعیت ممتاز طبیعی باعث شده تا رنگین کمانی از گنجینه‌های با ارزش تاریخی و گردشگری با شهرت ملی و حتی جهانی را در دل خود جای دهد.

در میان همه جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی یکی از مهم‌ترین آن‌ها آرامگاه حکیم عمر خیام نیشابوری است، ، او همه‌چیزدان، فیلسوف، ریاضی‌دان، ستاره‌شناس و رباعی‌سرای ایرانی در دوره‌ی سلجوقی است که در ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ هجری قمری در نیشابور به دنیا آمد و در ۱۲ آذر ۵۱۰ هجری قمری در نیشابور از دنیا رفت.

حاصل تلاش‌های بی‌وقفه حکیم خیام نیشابوری، تدوین جداول نجومی دقیقی بود که با حمایت‌های ملک شاه با عنوان «الزیج الملکشاهی» به دست آمد. البته این جداول تاکنون تغییرات بسیاری را متحمل شده‌اند و تنها جدول ۱۰۰ ستاره ثابت در میان آن‌ها بدون تغییر باقی مانده است. از سوی دیگر به نظر می‌رسد که تقویمی که خیام آن را تدوین کرد به منظور حفظ ماه‌های اصلی تقویم قدیمی ساسانیان ایجاد شده باشد. در تقویم ساسانیان نیز هر یک سال شامل ۱۲ ماه بود و هر ماه سی روز داشت، گفته می‌شود که در این تقویم هر ۱۲۰ سال یک بار یک سال، یک ماه اضافه داشت.

در تقویم جلالی اما هر ۴ سال یک روز به روزهای سال اضافه میشود اما هر دوی این تقویم ها، بر اساس ۳۶۵ روز در سال محاسبه شده اند. خیام نیشابوری و همکارانش برای افزایش دقت تقویم جلالی محاسبات زیادی انجام دادند که از چند و چون آن‌ها اطلاعات دقیقی در دست نیست. اما به جز تقویم شمسی، فعالیت‌های خیام در زمینه مباحث ریاضی هم شهره آفاق است و تفاسیر او از عناصر اقلیدسی و رساله‌اش درمورد جبر اهمیت زیادی داشته و دارد.

آنچه در تفاسیر او آمده است، نشان می‌دهد که خیام قصد داشته تا معادلات درجه سه را حل کند و محاسباتش بر روی اصل پنجم اقلیدس نام او را برای همیشه در تاریخ به عنوان یک ریاضیدان برجسته به ثبت رسانده است. خیام نیشابوری تا آن جا پیش می‌رود که با اثبات اعداد حقیقی، زاویه دید جهانیان را نسبت به ریاضیات به چالش می‌کشد. او همچنین نظریات مهم و قابل توجهی نیز در هندسه به ثبت رسانده است. اصلی‌ترین بخش محاسبات او درمورد معادلات مربوط به مکعب است که پس از ارشمیدس، آن‌ها را با یک شیوه متفاوت حل کرد.

کمی بعد از مرگ عمر خیام، مجموعه شعرهایش تحت عنوان رباعیات جمع آوری شد. نکته جالبی که درمورد اشعار وی وجود دارد این است که همگی رباعیات خیام از چهار مصرع با ۱۳ سیلاب تشکیل شده‌اند که تمامی آن‌ها از دو وزن شعری خارج نیستند. رباعیات در قرن نه و ده هجری شمسی در ایران از محبوبیت زیادی برخوردار بود و عموما جنبه‌ای عرفانی دارند. در غرب، رباعیات خیام نیشابوری به واسطه ترجمه ادوارد فیتس جرالد (۱۸۵۹) به طور گسترده‌ای شناخته شده است.

دستاوردهای حکیم خیام نیشابوری به این موارد محدود نیست اما در یک مطلب هم نمی‌توان تمامی آن‌ها را تشریح کرد. دانشمندان ایرانی از گذشته تا امروز ثابت کرده‌اند که علم و دانش در میان ایرانیان گنجینه‌ای است به ودیعه نهاده شده و امید این که این گنجینه همچنان باقی بماند و بر ذخایر آن افزوده شود.

او ریاضیدان، اخترشناس و شاعری بزرگ در دوره سلجوقی بود که رباعیات آن در تمام جهان شهرت بسیاری دارد. بنای مقبره وی در میان باغی از درختان کهنسال در نزدیکی صحن امامزاده محروق بنا شده است. بنای فعلی آرامگاه حکیم عمر خیام در سال ۱۳۳۸ هجری شمسی احداث شد و طرح آن با دستان توانمند و ذهن خلاق هوشنگ سیحون ریخته شده است.

شاید برایتان جالب باد که بدانید این آرامگاه یکی از نمونه‌های مشهور آرامگاه‌سازی در معماری ایرانی است که طاق‌ها و تیغه‌های به کار رفته در بنای آن زیبایی خاصی به این مجموعه داده است. ساختمانِ سنگی آرامگاه شکلی رو باز دارد و به صورت فرمی زیبا و منحصر به فرد ساخته شده است. هوشنگ سیحون در ساخت این آرامگاه سعی داشت تمام جنبه‌های زندگی و علومی که خیام فراگرفته بود را در نظر بگیرد. بنای آرامگاه از ۱۰ پایه ستون سنگی تشکیل می‌شود، عدد ۱۰ اولین عدد دو رقمی در علوم ریاضی است که نشان از ریاضیدان بودن خیام دارد. این ۱۰ ستون در قسمت بالای بنا به یکدیگر می‌رسند و شکل ستاره‌ای ۵ پر را تشکیل می‌دهند که در آسمان شب‌های نیشابور می‌درخشد و این نشان از منجم بودن خیام دارد. در قسمت‌های لوزی شکل بدنه بنا، ۲۰ رباعی از خیام به خط تعلیق نوشته شده که نشان از حس لطیف و طبع شاعری خیام دارد. در نزدیکی آرامگاه دو بنای دیگر شامل یک کتابخانه و موزه به چشم می‌خورد که تندیسی از خیام در ابتدای باغ نصب شده است.

خیام از بزرگترین دانشمندان عصر خود به حساب می‌آمد و دارای هوشی فوق العاده بوده و حافظه‌ای نیرومند و قوی داشت. در دوران جوانی خود به فراگیری علم و دانش پرداخته به طوری که در فلسفه، نجوم و ریاضی به مقامات بلندی رسید و در علم طبنیز مهارت داشته به طوری که گفته شده او سلطان سنجر را که در زمان کودکی به مرض آبله گرفتار شده بود معالجه کرد.
خیام به دو زبان فارسی و عربی نیز شعر می‌سرود و در علوم مختلف کتابهای با ارزشی نوشته است. خیام در زمان خود دارای مقام و شهرت بوده است و معاصران خیام همه وی را به لقبهای بزرگی مانند امام، فیلسوف و حجة الحق ستوده‌اند. خیام در زمان دولت سلجوقیان زندگی می‌کرد که قلمرو حکومت آنان از خراسان گرفته تا کرمان، ری، آذربایجان و کشورهای روم، عراق و یمن و فارس را شامل می‌شد.

خیام معاصر با حکومت آلپ ارسلان و ملکشاه سلجوقی بود. در زمان حیات خیام حوادث مهمی به وقوع پیوست از جمله جنگهای صلیبی، سقوط دولت آل بویه، قیام دولت آل سلجوقی و…. خیام بیشتر عمر خود را در شهر نیشابور گذراند ودر طی دوران حیات خود فقط دو بار از نیشابور خارج شد سفر اول برای انجام دادن مراسم حج و سفر دوم به شهر ری و بخارا بوده است. خیام در علم نجوم مهارتی تمام داشت به طوری که گروهی از منجمین که با او معاصر بودند در بنای ساختن رصد خانه سلطان ملکشاه سلجوقی همکاری کردند و همچنین به درخواست سلطان ملکشاه سلجوقی تصمیم به اصلاح تقویم گرفت که به تقویم جلالیمعروف است. خیام در دوران زندگی خود از لحاظ علمی و فلسفی به معروفیت رسید و مورد احترام علما و فیلسوفان زمان خود بود.
شهرت خیام گرچه بیشتر به شاعری است اما در واقع خیام فیلسوف و ریاضی دانی بود که به آثار ابوعلی سیناپرداخت و یکی از خطبه‌های معروف او را در باب یکتایی خداوند به فارسی ترجمه کرد. اولین اشاره‌ای که به شعر خیام شده، صدسال پس از مرگ اوست.

نوشته اند: که خیام را به تدریس و نوشتن کتاب رغبت چندانی نبود. شاید به دلیل آنکه شاگردان هوشمند برگزیده‌ای پیرامون خود نمی‌یافت و چه بسا از آن جهت که اوضاع روزگار خود را، که مقارن حکومت سلجوقیان و مخالفت شدید با فلسفه و زمان رونق بازار بحث‌ها و جدل‌های فقیهان و ظاهربینان بود، شایسته ابراز اندیشه‌های آزاد و بلند نمی‌دید. با این همه، از او نوشته‌های بسیار برجای مانده که در قرون وسطی به لاتین ترجمه شد و مورد توجه اروپائیان قرار گرفت.

رساله وی در جبر و مقابله و رساله‌ای دیگر، که در آن به طرح و پاسخگویی به مشکلات هندسه اقلیدس پرداخته، از جمله مشهورترین آثار ریاضی اوست.

خیام منجم بود و تقویم امروز ایرانی، حاصل محاسباتی است که او و عده‌ای از دانشمندانی دیگر، در زمان جلال الدین ملک شاه سلجوقی انجام دادند و به نام وی تقویم جلالی خوانده می‌شود. خیام در باب چگونگی محاسبات نجومی خود رساله‌ای نیز نوشته است. خیام علاوه بر ریاضی و نجوم، متبحر در فلسفه، تاریخ جهان، زبانشناسی و فقه نیز بود. علوم و فلسفه یونان را تدریس می‌کرد و دانشجویان را به ورزش جسمانی و پرورش نفس تشویق می‌کرد. از همین رو، بسیاری از صوفیان و عارفان زمان، او را به خود نزدیک می‌یافته اند.

بنا به روایتی خیام سفرهایی به سمرقند و بلخ و هرات و اصفهان کرد و همه جا با روشنی تمام در باب حیرت و سرگشتگی فلسفی خویش سخن می‌گفت و معتقدات دینی را مورد تردید قرار می‌داد. رساله‌ای در کیفیت معراج، رساله دیگر درباره علوم طبیعی و کتاب‌های بسیار به زبان‌های فارسی و عربی حاصل زندگی نسبتا طولانی اوست.

از آثار معروف فارسی منسوب به عمر خیام، رساله نوروز نامه است که با نثری ساده و شیوا، پیدایی نوروز و آداب برگزاری آن را در دربار ساسانیان بازگو نموده. خیام در این رساله با شیفتگی تمام درباره آیین جهانداری شاهنشاهان کهن ایرانی و پیشه‌ها و دانش‌هایی که مورد توجه آنان بوده سخن رانده و تنی چند از شاهان داستانی و تاریخی ایران را شناسانده است.

خیام به واکاوی ریاضی موسیقی نیز پرداخته‌است و در القول علی اجناس التی بالاربعاء مسئله‌ی تقسیم یک چهارم را به سه فاصله مربوط به مایه‌های بی‌نیم‌پرده، با نیم‌پرده‌ی بالارونده، و یک چهارم پرده را شرح می‌دهد.

اکنون آرامگاه حکیم خیام نیشابوری به محوری برای توسعه گردشگری و اقتصاد شهری نیشابور تبدیل شده است و همجواری آرامگاه این شاعر دانشمند با محوطه تاریخی و سایت موزه شادیاخ بر توسعه میراث‌فرهنگی و گردشگری افزوده شده است.

منبع:میراث آریا