آسباد؛ مهندسی باد در خراسان جنوبی

استفاده از انرژی‌های طبیعی در معماری ایرانی همواره مورد توجه ویژه‌ معماران بوده است. به دلیل کمبود آب در مناطق شرقی ایران و وجود بادهای ۱۲۰ روزه مردم برای ساخت آسیاب‌ها به ‌جای استفاده از آب با استفاده از باد، آسبادها را راه‌اندازی و غلات را در آن آسیاب می‌کردند.در کتاب ماتیکان سیستان آمده ‌است که یکی از صنایع خطه سیستان، آسیاب‌های بادی‌ هستند که جغرافی‌نگاران عرب به اتفاق از آن سخن به میان آورده‌اند. هنگام ورود اعراب به سیستان یگانه چیزی که مایه تعجب‌شان شد، همین آسیاب‌های بادی بود. آسبادها علاوه بر سیستان در مناطق همسایه شمالی یعنی خراسان‌جنوبی هم زیاد ساخته می‌شدند.

معماری ساده

مدیر پایگاه آسبادهای میراث فرهنگی خراسان ‌جنوبی با بیان اینکه آسبادها معماری ساده و مردم‌ساختی دارند که آن‌ها را از بناهای دیگر متمایز می‌کند به همشهری می‌گوید: در ساخت آسبادها بیشتر به عملکرد فنی آنها توجه شده است و معمولا طرح‌شان از سبک و شیوه معماری دوره‌ خاصی پیروی نمی‌کند.

محمدعلی بزرگمهر با بیان اینکه آسبادها در ۲ بخش اصلی ساخته می‌شدند، می‌افزاید: اتاق آسخانه محل قرار گرفتن سنگ‌های آسیاب و قسمت بالایی یا پَرخانه جایگاه نصب چرخ‌پرها بود. وی با بیان اینکه بیشترین آسبادهای کشور در مناطق مختلف خراسان جنوبی با ساختارهای ویژه هر منطقه ساخته‌ شده است، اظهار می‌کند: آسبادهای محدوده دشت نهبندان در روستاهای چهارفرسخ، خوانشرف، خونیک اولیا و سفلی قرار دارند.

تکنیک هزارساله

مدیر پایگاه آسبادهای میراث فرهنگی خراسان‌جنوبی با اشاره به وزش بادهای ۱۲۰ روزه و دسترسی به انرژی باد برای تهیه آرد گندم می‌گوید: تکنیک ساخت آسبادها در حوزه نهبندان حداقل از هزار سال پیش رواج داشته و وزش بادهای ۱۲۰ روزه موجب فرسایش شدید و ویرانی تدریجی این سازه‌ها شده است. از این رو آسبادهای پابرجا در منطقه نهبندان بیشتر متعلق به سده‌های اخیر به ویژه از اواخر صفویه تا قاجار هستند.

این مقام مسئول با بیان اینکه از دیدگاه فنی ۲ دیوار موازی به ارتفاع ۱۰‌متر که به فاصله ۴‌متری هم قرار دارند، ساختمان عمومی آسبادها را تشکیل می‌دهند، می‌افزاید: در قسمت شمالی این محفظه پره‌های بزرگی وجود دارد که با کمک نیروی باد می‌چرخند. چرخش پره‌ها اهرم بزرگ و سنگ زیرین را به حرکت درآورده و عملیات آسیاب کردن شروع می‌شود.

تفاوت آسبادها در شهرهای مختلف 

مدیر پایگاه آسبادهای میراث فرهنگی خراسان‌جنوبی با بیان اینکه آسبادهای خوانشرف تفاوت‌هایی با باقی آسبادهای این منطقه دارند، می‌افزاید: این آسبادها  در ۲ طبقه ساخته شده‌اند، فضای بالایی آن مکانی است که بزرگ‌ترین قطعه‌های آسیاب در آن کار گذاشته شده و از ۳ طرف محصور و جهت باز آن در معرض وزش باد است.

بزرگمهر با اشاره به اینکه آسبادهای شهرستان درمیان، سربیشه و بیرجند نیز با یکدیگر تفاوت‌هایی دارند، اظهار می‌کند: در آسبادهای دشت نهبندان پره‌ها از نی‌های آب شور که حالت چوب‌پنبه‌ای و سبک دارند، ساخته می‌شدند. این نی‌ها به دلیل استحکام پایین در فصول سرد و با شروع بارندگی‌ها دچار آسیب می‌شدند.

در طبس مسینا و درمیان پره‌ها از نی‌های آب شیرین (نی قلم خوشنویسی) که استحکام بیشتری دارند، ساخته و در منطقه بیرجند پره‌های آسبادها از تخته که دوام بسیار زیادی دارد، ساخته می‌شدند.

وی یکی از دلایل تعدد بالای آسبادها در نهبندان را نزدیک بودن به «کوه سنگ‌آس» در شرق روستای خونیک سفلی می‌داند و می‌گوید: نام این کوه برگرفته از معادن سنگی است که از آن برای ساخت سنگ آسیاب استفاده می‌شد. سنگ آسیاب ساخته شده از این معدن استحکام بسیار بالایی داشت و تا ۴۰ سال در آسبادها قابل استفاده بود.

اعتبار کم مرمت

مدیر پایگاه آسبادهای میراث فرهنگی خراسان جنوبی با بیان اینکه پرونده ثبت جهانی آسبادهای ایران به عنوان اثر پیشنهادی در سال ۲۰۱۷ به سازمان یونسکو ارائه شد، می‌گوید: آسبادها هنوز به ثبت جهانی نرسیده‌اند، اما اکثر آسبادهای مناطق مهم از جمله آسبادهای منطقه خوانشرف به ثبت ملی رسیده‌اند.

بزرگمهر با بیان اینکه اعتباری که برای مرمت و نگهداری آسبادهای خراسان جنوبی تعیین شده از استان‌های سیستان و بلوچستان و خراسان رضوی بسیار کم‌تر است، می‌افزاید: این در حالی است که ۷۵ درصد آسبادهای کشور در خراسان جنوبی قرار دارد و با این مقدار اعتبار نمی‌توان تمامی آسبادهای استان را حفظ و نگهداری کرد.

وی با بیان اینکه مهم‌ترین بخش در نگهداری آسبادها مرمت معماری این بناهاست، اظهار می‌کند: تا امروز ۵۰ درصد از مرمت معماری آسبادهای نهبندان انجام و در بخش راه‌اندازی و بازسازی تاسیسات مکانیکی نیز فقط ۲ آسباد در این منطقه راه‌اندازی شده است.

بزرگمهر با بیان اینکه آسبادهای شهرستان نهبندان به دلیل قرار داشتن در مسیر گردشگری شهر بیرجند، سیستان و بیابان لوت بیشتر از آسبادهای مناطق دیگر مورد بازدید گردشگران قرار می‌گیرند، می‌گوید: اگر آسبادهای خراسانی جنوبی به ثبت جهانی برسند به عنوان مقاصد گردشگری در جهان معرفی خواهند شد و بعداز آن می‌توان برای جذب گردشگر برنامه‌ریزی کرد.

با در نظر گرفتن قدمت آسبادها و تامین اعتبار کافی می‌توان این نشانه تاریخی فن‌آوری ایران را حفظ و نگهداری کرد. همچنین با ایجاد شرایط لازم برای تسریع در ثبت جهانی این میراث کهن ملی می‌شود وضعیت گردشگری را در استان خراسان جنوبی بهبود بخشید. خراسان جنوبی جاذبه‌های بسیاری برای جذب گردشگر دارد، توجه ویژه مسئولان در این زمینه موجب ایجاد اشتغال و رونق کسب و کار خواهد بود.

منبع:همشهری