جایگاه جوامع محلی در گردشگری روستایی

در کشور ما نیز از سال‌ها پیش این روند آغاز و به اهمیت نقش گردشگری در رونق اقتصادی هم در سطح برنامه‌های توسعه ملی و هم در چشم‌اندازهای استانی توجه بسیار شده است. شواهد میدانی، بیش از پیش، گویای موفقیت این نوع نگاه در توزیع ثروت و ایجاد سطح زندگی بهتر برای جوامع محلی ساکن در مناطق روستایی و یا کمتر توسعه‌یافته در اثر اجرای برنامه‌های اقتصاد گردشگری است.

امروزه یکی از راهکارهایی که برای ایجاد معیشت پایدار مطرح است، بحث استفاده از توانمندی‌های محیطی جوامع روستایی برای بوم‌گردی و اکوتوریسم است. در کشورهایی نظیر ایران که هنوز جمعیت زیادی در مناطق روستایی آن سکونت دارند این نوع گردشگری به‌عنوان یکی از شاخص‌های مهم توسعه پایدار تلقی می‌شود و موجب هدایت سرمایه و توزیع ثروت از مراکز پرجمعیت و صنعتی به مناطق روستایی است.

یکی از موضوعات مهم توسعه، آمایش سرزمین است به‌گونه‌ای که انسان، طبیعت و دست‌ساخت‌های بشری، در تلفیق با یکدیگر موجب بهره‌وری مناسب توأمان منابع و حفاظت از آن‌ها برای نسل‌های آینده است. گردشگری روستایی کمترین اثر منفی بر محیط‌زیست و اجتماع محلی دارد و از طریق افزایش آگاهی‌های عمومی و نیز سودآوری و فرصت‌های درآمدی برای جوامع محلی، متضمن حفاظت و بازتولید منابع طبیعی و سرمایه‌های فرهنگی بومی و رواج بخشیدن به آن‌هاست. امروزه اغلب سازمان‌های بین‌المللی و ملی برنامه‌ریز و منادیِ فرهنگِ حفاظت از محیط‌زیست، بوم‌گردی را وسیله‌ای برای حفاظت از محیط‌زیست و توسعه مناطق دورافتاده قلمداد می‌کنند. از این رو در انواع گردشگری طبیعی و بوم‌گردی، طبیعت و آداب و رسوم مردم محلی، از ارکان اصلی به‌شمار می‌آیند و احترام به آن‌ها توصیه شده است.

اقامتگاه‌های بوم‌گردی ضمن ارائه خدمات باکیفیت مشخص و قابل قبول به گردشگران در محیط‌های طبیعی و روستایی باید کمترین آسیب را به محیط‌زیست اطراف اعم از طبیعی و فرهنگی وارد سازند. استفاده از روش‌های پایدار برای به‌دست آوردن آب مصرفی و کاهش مصرف آن (استفاده از شیرآلات مناسب)، به کار بردن سیستمی کارآمد برای دفع پسماندها و پسآب‌ها، رعایت اصول بهداشتی و پاکیزگی کلیه فضاها ازجمله پیش‌بینی حداقل دو چشمه سرویس بهداشتی و دو سرویس استحمام ویژه خانم‌ها و آقایان آن (وجود حداقل یک سرویس بهداشتی فرنگی) ازجمله اقداماتی است که باید در یک اقامتگاه بوم‌گردی در نظر گرفته شود.

سیستم سرمایش و گرمایش اقامتگاه‌ها باید ضمن تأمین رفاه گردشگران کمینه تأثیر منفی را بر محیط‌زیست منطقه داشته باشد. به همین منظور باید کوشش کرد که ضمن رعایت اصول و فرم‌های معماری بومی، با بهره بردن از اصول معماری آنان و دانش فنی روز، شاهد کمترین نشت حرارتی در ساختمان اقامتگاه باشیم. همچنین نورپردازی نیز باید از نوعی انتخاب شوند که ضمن تأمین روشنایی مورد نیاز گردشگران، بیشینه صرفه‌جویی در مصرف انرژی را داشته و کمینه آلودگی نوری را در منطقه ایجاد کنند.

اکوتوریسم و بوم‌گردی‌ها می‌تواند از طریق بالا بردن سطح درآمدهای اهالی و ساکنان محلی موجد خدمات بهداشتی و آموزشی شده و به اشتغال‌زایی در صنعت گردشگری بیفزاید که نتیجهٔ آن حفاظت از سرمایه‌های منطقه توسط جامعه محلی است. گردشگری طبیعی (اکوتوریسم – بوم‌گردی) و توسعه می‌توانند در یک تعامل دوسویه با جوامع محلی به حصول پایداری منابع طبیعی و ایجاد معیشت پایدار بیانجامد. گرچه منافع اقتصادی حاصل از اکوتوریسم باید در سازوکاری مشخص میان مردم محلی، دولت‌ها و تشکل‌های حامی و حافظ منابع طبیعی تقسیم شود. در این فرآیند یکی از موضوعات بسیار مهم، لزوم تعیین جایگاه مناسب برای تشکل‌های محلی است تا روند پیشرفت و نیل به اهداف توسعه پایدار را تضمین نماید. از این رو لازم است اقامتگاه‌ها ضمن برگزاری برنامه‌های آموزشی درباره محیط‌های فرهنگی و طبیعی منطقه برای کارمندان و گردشگران، با انجمن‌های محلی همکاری و با شرکت در برنامه‌های تحقیقاتی به توسعه پایدار منطقه کمک کنند. پرواضح است که مشارکت جوامع محلی به همراه آموزش، نقش کلیدی در موفقیت و نتیجه‌گیری مطلوب خواهد داشت. چه‌بسا تجارب نشان داده که سرمایه‌گذاری‌ها و صرف وقت بسیار برای رونق گردشگری در منطقه‌ای بسیار مستعد، به دلیل‌عدم آگاهی و فقدان آموزش‌های لازم و نیز نبود مشارکت مؤثر اهالی، با شکست مواجه شده و یا در بهترین حالت، بهره‌برداری از آن دچار مشکلات و معضلات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و یا تخریب محیط‌زیست شده است. درنتیجه منطقی است که اقامتگاه‌ها و تأسیسات گردشگری در این نواحی دارای ویژگی‌هایی باشند تا علاوه بر بی‌نیازی از سرمایه‌های کلان و اتلاف وقت جهت احداث، نیازمند اشغال بیش از حد فضا (عموماً سرزمین‌های بکر طبیعی و یا روستایی) نباشند. لذا بوم آورد بودن مصالح و سازگاری تأسیسات و اقامتگاه‌های بوم‌گردی با طبیعت، اقلیم و معماری پیرامون علاوه بر ایجاد تجربه‌های خاص برای گردشگران بسیار حائز اهمیت است.

کلیه اقامتگاه‌های بوم‌گردی ضمن رعایت اصول فنی و مهندسی که تضمین‌کننده ایمنی ساکنان ساختمان‌ها هستند، می‌بایست با استفاده از مصالح بومی و بهره بردن از حداکثر دانش بومی و با هماهنگی کامل با محیط طبیعی و فرهنگی پیرامون خود احداث شوند و علاوه بر تأمین رفاه برای گردشگران کوشش شود که ایشان ضمن اقامت در اقامتگاه‌های بوم‌گردی فرصت آشنایی و درک فرهنگ منطقه را به دست آورند لذا علاوه بر ارائه بروشورها و اطلاعات مرتبط با طبیعت، فرهنگ بومی و صنایع‌دستی از طریق راهنمایان گردشگر مجاز، طراحی داخلی و خارجی کلیه اقامتگاه‌های بوم‌گردی می‌بایست با رویکرد بهره‌برداری بیشینه از مبلمان و تجهیزات سنتی و صنایع‌دستی بومی صورت گیرد. همچنین استفاده از پوشاک بومی ضمن رعایت اصول بهداشتی برای کارمندان اقامتگاه‌های بوم‌گردی کمک شایانی به نمایش فرهنگ پوششی و ارائه خوراک‌های بومی و محلی با توجه به رعایت ذائقه گردشگران، معرف فرهنگ غذایی منطقه است. لزوم آشنایی کارمندان اقامتگاه‌های بوم‌گردی با کمک‌های اولیه و راهنمایی گردشگران در خصوص مخاطرات احتمالی موجود در منطقه نیز از نکات مهمی است که باید در نظر گرفته شود.

از آنجا که گردشگری روستایی و اکوتوریسم درگونه‌های متفاوت قابلیت اجرا دارد لذا شناسایی و ارزیابی توانمندی‌های محیطی همچون آثار تاریخی و طبیعی، صنایع‌دستی، صید و ماهیگیری، کشاورزی و دام‌پروری، غذاها و آداب و رسوم و موسیقی بومی، کوهنوردی و طبیعت‌گردی، موجب انتخاب درست و برنامه‌ریزی بهینه در زمینه رونق و موفقیت گردشگری خواهد بود و پرواضح است که هر یک از توانمندی‌های یادشده به‌شرط حضور و مشارکت جامعه محلی به منصه ظهور خواهد رسید و به پشتوانه خلاقیت و آموزش صحیح و هدفمند در قالب توسعه گردشگری پایدار تجلی خواهد یافت.

یکی از خواص مهم بوم‌گردی‌ها مزیت اقتصادی بودن آن‌هاست که در صورت عدم توجه لازم، توجیه اقتصادی اماکن یادشده برای حضور گردشگران از میان خواهد رفت. حضور و مداخله واسطه‌ها و دلالان املاک و امتیازات و مجوزها از مهم‌ترین دلایل غیراقتصادی شدن اقامتگاه‌های بوم‌گردی به‌ویژه در روستاها است. سیاست‌گذاری و اولویت‌بخشی به اهالی برای اعطای مجوزها و یا طرح‌هایی با مشارکت ایشان، پشتیبانی‌های دولتی از طریق معرفی و تبلیغات، ارائه تسهیلات فنی و اعتباری کم‌بهره، پذیرش املاک روستایی به‌عنوان وثیقه توسط بانک‌های عامل ارائه‌کنندهٔ تسهیلات، توزیع مناسب و کثرت تأسیسات گردشگری و اقامتگاه‌های بوم‌گردی و همچنین حمایت‌های قانونی مسئولان محلی از ارائه‌دهندگان خدمات گردشگری و گردشگران از موارد مؤثر در ایجاد زمینه‌های لازم و حفظ مزیت‌های اقتصادی این نوع گردشگری است.

در نگاهی کلی توجه و برنامه‌ریزی برای ایجاد زیرساخت‌ها و تجمیع اعتبارات و هدفمندسازی هزینه‌های دولتی در روستاهای هدف گردشگری به‌منظور رونق گردشگری، ایجاد بهداشت و امنیت، اولویت دادن به احیای بناهای ارزشمند موجود در بافت‌های تاریخی روستایی برای ایجاد اقامتگاه‌های بوم‌گردی، ارائه آموزش و مشاوره به جوامع محلی برای مدیریت اقامتگاه‌ها و بازاریابی، مشارکت دادن نهادهای اجتماعی محلی و شوراهای روستاهای هدف گردشگری در برنامه‌ریزی و نظارت بر اقامتگاه‌های بوم‌گردی، ایجاد شبکه میان خدمات دهندگان محلی و دفاتر خدمات گردشگری در سطوح محلی ملی و بین‌المللی از لوازم موفقیت و دستیابی به اهداف و چشم‌اندازهای مورد نظر در ایجاد اقامتگاه‌های بوم‌گردی و اکوتوریسم خواهد بود.

منبع:میراث آریا