ردپایی از دوره هخامنشی در قلعه قلندران شازند

شهرستان شازند که سرچشمه‌های رودخانه قره چای در آن قرار گرفته است در ناحیه جنوب غربی استان مرکزی واقع شده است. محوطه تاریخی تپه قلعه قلندران (قلندرون) در دو کیلومتری دهستان نهرمیان بخش زالیان این شهرستان واقع شده است. دهستان نهر میان در حاشیه جاده اصلی اراک به ملایر و ابتدای محور اصلی توره به بروجرد قرار گرفته است.

به طور کلی و از نظر طبیعی، محل قرارگیری تپه قلعه قلندران، مرکز دشت کوچکی است که سرچشمه یک شاخه فرعی رودخانه شراء یا قره چای است. شاخه مذکور که با نام رود نهر میان در میان مردم محل شناخته می‌شود، با جهت کلی جنوب غرب به شمال شرق در محل موسوم به پل دوآب به شاخه اصلی رودخانه شراء که از جانب جنوبی می‌آید پیوسته و از این محل رودخانه مذکور به صورت واحد در داخل دره شرا به سمت شمال جریان پیدا می‌کند.

ابعاد بازمانده از تپه قلعه قلندران کمتر از یک هکتار و در حدود ۸هزار متر است و ارتفاع کلی آن نیز به استشنای سازه متاخری که بر روی آن ساخته شده در حدود شش متر است. شکل کلی تپه، مدور نامنظم است. درازای شمالی جنوبی و خاوری – باختری تپه هم اندازه و در حدود ۱۰۰ متر است. بر روی نسبتاً مسطح تپه سازه‌ای متاخر از خشت بنا شده که برخی دیوارهای آن هنوز پابرچا مانده و بنا به گفته مردم محلی بازمانده یه پاسگاه قدیمی مربوط به اوایل دوران پهلوی است.

بخشی از ضلع غربی تپه به خاطر فعالیت‌های کشاورزی و برداشت خاک به منظور تسطیح زمین آسیب دیده و تخریب شده است. نکته مهم این است که در برشی که در این محل به واسطه برداشت خاک ایجاد شده، آثار یک سکوی خشتی بزرگ که از شمال به جنوب امتداد دارد، در لایه‌های فوقانی تپه مشخص است. همچنین در لایه‌های زیرین سازه مذکور نیز شواهد مشخص چندین دوره سکونتی پیش از تاریخی آشکار است. بر روی سطح تپه نیز آثار چندی از کاوش‌های غیر مجاز که منجر به ایجاد چاله‌هایی با ابعاد گوناگون گشته است مشخص است. این تخریب‌ها بویژه در داخل و اطراف سازه خشتی متاخر سطح تپه بیشتر دیده می‌شود.

تپه قلعه قلندران نخستین بار در سال ۱۳۸۸ و در بررسی باستان‌شناختی شهرستان شازند وارد نقشه باستان‌شناسی استان مرکزی شد. در سال ۱۳۹۵ فصل یکم کاوش تپه قلعه قلندورن به انجام رسید. مرحله نخست فعالیت میدانی تعیین حریم تپه با ایجاد ۱۳ کارگاه کوچک تعیین حریم در اطراف آن به انجام رسید. پس از پایان عملیات تعیین حریم کار کاوش در سطح تپه آغاز شد که منجربه نتایج قابل ملاحظه‌ای بود.

نتایج به‌دست‌آمده از دوکارگاه لایه نگاری در حاشیه شمال و مرکز تپه نشانگر این است که برخلاف بیشتر تپه‌های تاریخی که به تدریج و در پی سده‌های متمادی سکونت شکل گرفته‌اند، تپه قلعه قلندران تنها محصول یک دوره و آنهم دوره است، در واقع نتایج بدست آمده بیانگر این است که کل ساختار تپه قلندران یک سکوی عظیم خشتی است که به منظور ساختن یک کاخ یا کوشک بر فراز آن، ایجاد شده است. بر اساس نتایج لایه نگاری در ابتدا یک تپه خاکی ساخته شده با لایه‌های متناوب خاک رس و شن و ماسه به ارتفاع چهار متر ایجاد شده است و سپس بر روی تپه خاکی مذکور سکوی خشتی بزرگی به ضخامت ۲/۵ متر ساخته شده است.

در خصوص گاه‌نگاری سکوی خشتی و بنای مرتبط با آن بر روی تپه باید گفت که با توجه به مقایسه سفال‌ها، بنای مذکور به احتمال زیاد سازه‌ای از دوره هخامنشی است. علاوه بر سفال‌های شاخص دوره هخامنشی که در لایه‌های مطمئن و پایه تپه و در بین لایه‌های خشت یافت شد، شواهدی از یک لایه قیراندود بین سکوی خشتی و بنای ساخته شده بر روی آن و همچنین دقت بالا در ایجاد سکوی خشتی و معماری بنای روی آن با نمونه‌های مشابه در معماری هخامنشی همخوانی دارد.

به‌جز دوره احتمالی هخامنشی که در واقع ساختار کلی تپه را شامل می‌شود یک دوره سکونتی دیگر بر سطح تپه شناسایی شد که مربوط به دوره اسلامی میانه است. سفال‌های زرین‌فام و قلم‌سیاه از یافته‌های شاخص این دوره سکونتی تپه است. در واقع پس از متروک شدن بنای دوره هخامنشی، تپه قلندران به مدت بیش از ۱۵۰۰ سال متروک بوده و سپس در دوره اسلامی مجددا سکونتی در آن ایجاد شده است. فصل دوم کاوش این اثر به منظور تکمیل مطالعات معماری محوطه در تابستان امسال با اعتباری بالغ بر یک‌میلیارد ریال انجام خواهد شد.

منبع:میراث آریا