احیای خانه‌های تاریخی در کشور به کجا رسید؟
همشهری در پرونده ویژه‌ای الگوهای موفق در احیای خانه‌های تاریخی در سراسر کشور را معرفی می‌کند.
به گزارش همشهری آنلاین، بافت تاریخی در هر نقطه‌ای از کشور که باشد، گنجینه‌ای بزرگ به‌حساب می‌آید که خانه‌ها و عمارت‌های تاریخی، گرمابه، بازار و… را در دل خود جا داده‌است، اما گاه گرد بی‌مهری براین بافت‌ها نشسته و بی‌توجهی به مرمت این‌گونه بناها، زمینه‌ساز تخریب آنها شده‌است. البته برخی بناها نیز با مرمت و احیای مناسب در جایگاهی ویژه قرار گرفته و میزبان مسافران و گردشگران شده یا از آنها به عنوان موزه و… استفاده می‌شود؛ موضوعی که هم می‌تواند راهکاری برای جلوگیری از تخریب و ازبین رفتن بناهای میراثی و به‌ویژه خانه‌های تاریخی باشد و هم اینکه به‌عنوان گزینه‌ای برای توسعه گردشگری و گردش چرخ‌های اقتصادی این صنعت مهم تلقی شود. درسال‌های اخیر و تقریبا در همه استان‌های کشور، مرمت خانه‌ها و بناهای تاریخی و وارد شدن آنها به چرخه گردشگری، رونق دوباره‌ای گرفته و با کمک بخش‌خصوصی گام‌های موثری دراین حوزه برداشته شده‌است. حال در پرونده‌ای که پیش‌رو دارید کوشیده‌ایم با نگاه آماری به خانه‌های تاریخی در استان‌های سراسر کشور، میزان توجه به مرمت و بازآفرینی آنها را مورد بررسی قرار دهیم و الگوهای موفق دراین زمینه را نیز معرفی کنیم.
گلستان
در استان گلستان ۷۵۱ بنا و محوطه تاریخی وجود دارد و گردشگری بر پایه میراث یکی از محورهای مهم توسعه این استان محسوب می‌شود. برهمین اساس هم بود که درسال ۱۳۹۴ و پس از استقرار دفتر عمران و بهسازی شهری وزارت راه وشهرسازی در گرگان، تفاهم‌نامه چند جانبه‌ای میان اداره‌کل میراث فرهنگی گلستان، شهرداری گرگان و دفتر عمران و بهسازی گرگان منعقد شد. مرمت عمارت جنوبی خانه دارویی‌ها ازسوی شهرداری و تغییر کاربری بنا به مرکز اسناد شهرداری، مرمت خانه تاریخی کبیر در محله دوشنبه‌ای گرگان ازسوی دفتر عمران و بهسازی شهری و همچنین مشارکت شهرداری در بازسازی جداره گذرهای تاریخی محله‌های تاریخی سرچشمه و پاسرو ازجمله مرمت‌های موفق براساس این تفاهم‌نامه بوده‌است. همچنین مرمت خانه تاریخی باقری به عنوان بزرگ‌ترین خانه تاریخی شمال کشور، به بزرگ‌ترین پروژه مرمتی در ۱۰ سال اخیر گلستان بدل شد. در گلستان اما بخش خصوصی نیز از اجرای طرح‌های مرمتی دراین حوزه استقبال می‌کند. مرمت خانه رضاقلی‌نژاد در گرگان با هدف راه‌اندازی رستوران سنتی و مرمت خانه خوزینی در گمیشان با هدف راه‌اندازی اقامتگاه سنتی، از بارزترین نمونه‌های موفق مرمت خانه‌های تاریخی دراستان ازسوی بخش‌خصوصی به‌شمار می‌روند.
کرمان
در استان‌کرمان حدود ۷۰۰ بنای ثبت‌ملی شامل خانه‌های تاریخی، کاروانسراها، مجموعه‌ها و… وجود دارد که بیشتر آنها نیازمند مرمت هستند و از این تعداد، حدود ۴۰ خانه تاریخی ثبت ملی شده‌است. به‌دلیل تعدد خانه‌های تاریخی دراستان، کمبود اعتبار و همچنین مشکلات مالکیتی، مرمت آنها مطابق انتظار پیش نمی‌رود. مالکیت همه بناهای تاریخی کرمان در اختیار میراث‌فرهنگی نیست و دسترسی به برخی مالکان خصوصی به‌دلیل مهاجرت به خارج از کشور، ساده نیست و البته برخی نیز حاضر به مرمت خانه نیستند. تازه‌ترین مورد، تخریب خانه تاریخی «جورج تیموی» یونانی در شهر کرمان بود که سال گذشته با تصمیم مالک خصوصی رخ داد. البته درسال‌های اخیر، میراث‌فرهنگی و برخی مالکان خصوصی به مرمت خانه‌ها ورود کرده‌اند و شاهد مرمت خانه کریم‌نژاد، خانه اعظمی، خانه کاظمی در بافت تاریخی شهر کرمان بوده‌ایم. همچنین ۴خانه واقع در بافت تاریخی آتشکده شهر کرمان در دست مرمت است که در آینده‌ای نزدیک به بهره‌برداری می‌رسد. یکی از بارزترین تجربه‌های ناتمام در مرمت خانه‌های تاریخی، مربوط به مرمت خانه قاجاری حاج‌آقا علی در رفسنجان است که ازسوی اوقاف مرمت شده، اما هم به مرمت آن انتقاد وارد است و هم با وجود گذشت حدود ۳ سال، درهای خانه به‌روی گردشگران گشوده نشده است.
خراسان‌رضوی
خراسان‌رضوی بیش‌از هزار بنای تاریخی ثبت شده در فهرست آثار ملی دارد که یک‌پنجم آنها را خانه‌های قدیمی به‌عنوان «سرای» یا «سراچه» تشکیل می‌دهند. شهر مشهد بیشترین تعداد خانه‌های قدیمی استان را در خود جا داده که به ۷۰ مورد می‌رسند و بعد از مشهد، شهر گناباد نیز دارای ۴۰ خانه تاریخی است. شهرستان گناباد با موقعیت کویری، خانه‌های قدیمی قابل بهره‌برداری بهتری نسبت به دیگر شهرهای استان دارد؛ خانه‌هایی که حوض‌خانه، فضاهایی با دمای مطبوع، بادگیر و آینه‌خانه دارند و هر بیننده‌ای را مجذوب خود می‌کنند. روستای «ریاب» گناباد تنها روستایی‌است که طرح بهسازی در آن اجرا شده و عمده خانه‌های تاریخی آن روستا مرمت شده‌اند. ۱۶ خانه از ۴۰ خانه تاریخی شهرستان گناباد به‌طورکامل احیا و مرمت شده، به‌طوری‌که درحال‌حاضر مورد استفاده نیز قرارگرفته است. تعدادی از این خانه‌های تاریخی در روستای ریاب نیز به خانه‌های بوم‌گردی یا سفره‌خانه‌های سنتی تبدیل شده‌اند که گردشگران بسیاری نیز از این اماکن در طول سال دیدن می‌کنند. همچنین باید اشاره کرد که خانه ملک در شهر مشهد نیز نخستین خانه تاریخی در استان خراسان رضوی است که در سال ۱۳۷۷ ثبت ملی شد. خانه داروغه در نزدیکی حرم‌مطهر امام‌رضا(ع) واقع شده است و شهرداری ثامن این خانه تاریخی را به بهترین نحو بازسازی کرد، به‌طوری‌که اکنون به‌عنوان الگوی موفق دراین زمینه مطرح می‌شود.
قزوین
استان قزوین با داشتن ۱۸۰هکتار بافت تاریخی، بیش از ۱۰۰خانه تاریخی با معماری‌های متفاوت دارد که برخی، قابلیت تبدیل‌شدن به اقامتگاه بوم‌گردی یا هتل را دارند و البته تاکنون تعدادی از آنها تغییر وضعیت داده‌اند. تعداد خانه‌های تاریخی در قزوین کم نیست و همواره مسافران و گردشگران، مشتاق بازدید از خانه‌های تاریخی هستند؛ حوض‌های فیروزه‌ای، استفاده از خشت و آجر، گچ‌کاری‌های منحصربه‌فرد، اتاق‌های سه‌دری و پنج‌دری، شیشه‌های رنگی و استفاده از چوب به‌جای فلز علاوه بر اینکه زیبایی قابل‌توجهی به خانه‌های قدیمی و تاریخی داده‌اند، درصورت بازسازی، می‌تواند برای کاربری‌های مختلف ازجمله گردشگری مورد استفاده قرار گیرد. خانه‌های تاریخی قزوین به‌دلیل نوع معماری و بهره‌مندی از سازه‌های دارای کاربری متناسب با اقلیم منطقه، معماری زیبا و دل‌نشینی دارند. ازآنجا که بسیاری از این خانه‌ها، متعلق به افراد سرشناس و بزرگان شهر بوده‌است، شاخص هستند و میراث فرهنگی برای ثبت ملی آنها اقدام کرده است، تعدادی هم مانند «خانه بهروزی‌ها» به هتل ۳ ستاره تبدیل شده‌اند و تعدادی هم به‌دلیل استقبال گردشگران از این فضاها در مراحل تغییر کاربری به سفره‌خانه و هتل قرار دارند.
البرز
از خانه‌های تاریخی شاخص استان البرز می‌توان خانه مرحوم دکتر مصدق، خانه آیت‌الله طالقانی و خانه هنرمندان معروف به خانه مرحوم فاتح نام برد. خانه احمد شاملو، شاعر معرف نیز صرف‌نظر از ارزش تاریخی، دارای ارزش فرهنگی و اجتماعی است و درحال‌حاضر تبدیل به موزه الف- بامداد شده‌است. درخصوص بازآفرینی خانه‌های تاریخی به مفهوم واقعی نمونه موفق و شاخصی در استان البرز وجود ندارد، اما خانه‌های مرحوم مصدق و آیت‌الله طالقانی در چند دوره توسط میراث فرهنگی استان تهران مرمت شده‌اند. امید است در آینده نزدیک با همکاری بیشتر مالکان و ورثه این بناها، بتوان در قالب طرح‌های بازآفرینی، از قابلیت‌های این خانه‌ها بهره کافی برد.
خراسان‌جنوبی
خراسان‌جنوبی ازنظر برخورداری از جاذبه‌های میراث فرهنگی، جزو استان‌های نسبتا غنی کشور به‌حساب می‌آید و درشهرهای مختلف آن، از بیرجند گرفته تاخوسف، سربیشه و نهبندان می‌توان به تماشای جاذبه‌های تاریخی مهمی، برجا مانده از دوره‌های مختلف، نشست. دراین میان خانه‌های تاریخی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری استان محسوب می‌شوند که درسال‌های اخیر اقدام‌های گسترده‌ای برای بازسازی آنها انجام شده‌است. درسال‌های اخیر خانه‌های تاریخی زیادی ازجمله در شهرستان‌های بشرویه، خوسف، سرایان، درمیان، قاین و سربیشه مرمت شده‌است. به‌گفته مسئولان استان، مرمت خانه‌های تاریخی دارای شماره ثبت‌ملی در اولویت مرمت قرار دارد. براساس آمارهای موجود، از ۲۵۰ خانه تاریخی شناسایی شده در خراسان‌جنوبی، حدود ۱۲۰ خانه تاریخی در فهرست آثارملی به ثبت رسیده‌است. همچنین در شهرستان‌های طبس، سرایان و بشرویه می‌توان الگوهای موفقی در احیا و بهره‌برداری از خانه‌های تاریخی یافت.
اصفهان
در اصفهان بیش‌از ۶۰۰ خانه تاریخی وجود دارد که بیش از نیمی از آنها در شهراصفهان قرار دارند، اما بیشتر این آثار در معرض خطر هستند. اداره‌کل میراث فرهنگی استان در سال‌های اخیر سعی کرده است برای نجات خانه‌های تاریخی، آنها را در قالب یک بسته به سرمایه‌گذاران بخش‌خصوصی معرفی کند و با ایجاد تسهیلات تشویقی ازجمله معافیت عوارض شهرداری و مالیات و تأمین امنیت آنها پس از احیا، سرمایه‌گذاران را نسبت به احیای این خانه‌ها تشویق کند. اکنون ۳۵خانه در فهرست انتظار قرار دارند تا در اختیار بخش‌خصوصی قرارگیرند. این درحالی‌است که اکنون ۱۵۰ تخت جدید در خانه‌های احیا شده ازسوی بخش‌خصوصی، که در شهرهای اصفهان، کاشان، نائین، اردستان و خوروبیابانک قرار دارند، در آستانه بهره‌برداری هستند. ازجمله زیباترین و ارزشمندترین خانه‌های مرمت شده اصفهان، خانه‌های تاریخی «اعلم»، «نیلفروشان» و «علامه» هستند که قدمت آنها به دوره قاجار بازمی گردد و اکنون کاربری اقامتی یافته‌اند.
آذربایجان‌شرقی
بازسازی خانه‌های تاریخی و مرمت این آثار در آذربایجان‌شرقی از اوایل دهه۸۰ سرعت گرفت و تاکنون حدود ۱۰۰ خانه تاریخی دراستان شناسایی شده و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده که البته از این تعداد، ۵۰خانه به‌طورکامل بازسازی و مرمت شده است. امسال هم ۲۰ خانه تاریخی در برنامه بازسازی قرار دارد. باید به این نکته هم اشاره کرد که بیشتر این خانه‌ها در تبریز و در منطقه مرکزی شهر و محدوده بازار قرار دارند و قدمت بیشتر آنها به دوران قاجار بازمی‌گردد. بخشی ازاین خانه‌ها نیز متعلق به تجار قدیمی و سرشناس شهر بوده که خانواده برخی از آنان هنوزهم در تبریز به کسب و کار مشغولند. در میان خانه‌های بازسازی شده، خانه «حریری» در خیابان تربیت تبریز که متعلق به یکی از تجار خوش نام تبریزی بوده پس از بازسازی، به موزه مطبوعات مبدل شده است. این خانه ۳طبقه دارای تنوع معماری خاصی است که آن را از خانه‌های تاریخی دیگر تبریز متمایز می‌کند.
همدان
در استان همدان ۴۲۴ خانه تاریخی شناسایی شده که ۳۲۰ خانه در شهرستان همدان، ۱۰ خانه در ملایر، ۶۰ خانه در تویسرکان، ۶۰ خانه در نهاوند، یک خانه در رزن، یک خانه در فامنین، یک خانه در کبودرآهنگ و یک خانه در درگزین قرار دارند. البته استان همدان ۶۴ خانه تاریخی ثبت‌شده در فهرست آثارملی دارد که ۴۷ مورد آن در شهرستان همدان قرارگرفته است. ملایر ۳خانه، تویسرکان ۷خانه، نهاوند ۲خانه، رزن ۲خانه، فامنین یک خانه و بهار نیز ۲ خانه ثبت‌شده دارد، اما سایر شهرستان‌های همدان خانه ثبت شده ندارند. همچنین از ابتدای سال‌گذشته تاکنون ۱۵خانه تاریخی با اعتبار ۲ میلیارد و ۳۰۰ میلیون تومان در استان همدان مرمت شده‌اند. در شرایطی که بخش زیادی از بافت تاریخی همدان از بین رفته، اهمیت حفظ تک‌بناهای تاریخی ازجمله خانه‌ها بیش از پیش آشکار می‌شود، اما در غفلت مسئولان این خانه‌ها درحال از بین رفتن هستند.
لرستان
حدود ۲۰۰خانه تاریخی در لرستان وجود دارد که تاکنون حدود ۹۲بنای تاریخی در خرم‌آباد و حدود ۱۵۰بنای تاریخی در بروجرد شناسایی شده‌است. در بافت تاریخی خرم‌آباد از دوره قاجار بناهای پرشماری برجا مانده است که از مهم‌ترین آنها می‌توان به خانه و حسینیه خورشیدی، خانه جوادی، خانه مرحوم آیت‌الله سیدجواد جزایری (ره)، خانه چنگایی و خانه عصاره اشاره کرد. خانه مرحوم آیت‌الله شیخ عبدالرحمن لرستانی (پدر مشروطیت در لرستان)، خانه و عمارت بزرگ میرزا سیدرضاخان، خانه چدنی، خانه سیف‌الله‌خان والی‌زاده، خانه توکل، خانه کاکاوند، خانه شمعون (کلیمی) و کاروانسرای میرزا سیدرضا هم از دیگر خانه‌های قدیمی این استان هستند. از دیگر خانه‌های تاریخی خرم‌آباد می‌توان به خانه فیروزی، خانه موشه جواهری (کلیمی)، خانه رزاز و خانه ابراهیمی اشاره کرد. همکاری‌نکردن مالکان برخی بناهای تاریخی سبب ایجاد موانعی برای مرمت این بناها دراستان لرستان شده‌است.
آذربایجان‌غربی
خانه‌های تاریخی در بیشتر نقاط استان آذربایجان‌غربی دیده می‌شود و قدمت برخی از این عمارت‌ها حتی به دوران صفویه هم می‌رسد. بازسازی این خانه‌های تاریخی تا اواخر دهه۸۰ مورد بی‌مهری قرار گرفته بود، اما از اواسط دهه۹۰ بازسازی این خانه‌ها سرعت گرفت و اعتبارات بازسازی تنها درسال ۹۶ افزایش ۳برابری داشت. قدمت زیاد برخی از خانه‌های تاریخی در آذربایجان‌غربی که برخی از آنها بیش از ۵۰۰ سال قدمت دارند، سبب شده دقت و هزینه زیادی صرف بازسازی‌شان شود. تاکنون حدود ۱۰۰ عمارت تاریخی دراستان بازسازی شده و این روند امسال هم با بازسازی حدود ۲۱ خانه دنبال می‌شود. درمیان خانه‌های تاریخی بازسازی شده، خانه «انصاری» در مرکز ارومیه که متعلق به یکی از تجار این شهر بوده و دارای حیاط پشتی و حیاط جلویی است، بیش از همه مورد توجه قرار دارد.
کردستان
در استان کردستان بیش‌از ۸۰ خانه تاریخی وجود دارد و «خانه کرد»، قدیمی‌ترین خانه تاریخی سنندج است که قدمت آن به دوره صفوی بازمی‌گردد و باقی خانه‌های تاریخی، مربوط به دوره قاجار و پهلوی است. عمارت «آصف‌وزیری» که در سنندج با نام «خانه کرد» یا «آصف» معروف است، حالا به بزرگ‌ترین موزه مردم‌شناسی ایران و روایتگر تاریخ و فرهنگ سترگ قوم کرد تبدیل شده است. همچنین می‌توان گفت که این عمارت قدیمی‌ترین عمارت موجود در کردستان است که از قدمت بالایی به نسبت سایر بناها برخوردار است. از دیگر خانه‌های تاریخی سنندج می‌توان به موزه باستانی یا خانه حبیبی، عمارت خسروآباد، عمارت مشیردیوان، عمارت وکیل، خانه آیت‌الله مردوخ، خانه سنجرخان و خانه مجتهدی‌ها اشاره کرد. ساخت این بناها به زمان حکومت اردلان‌ها در سنندج و دوران صفویان و قاجاریان بازمی‌گردد.
مازندران
در شهرهای مختلف استان مازندران خانه‌های تاریخی متعددی با ساختار و معماری بومی وجود دارد که می‌توانند جاذبه‌های مهم گردشگری باشند. بناهایی مانند عمارت‌های کلبادی، سردار جلیل، فاضلی، روحانی و نظری در ساری، خانه‌های شفاهی، بهرمی، درزی، مدنی، مهدی‌سلطان، قریشی و منوچهری در آمل، عمارت‌های خلیلیان، آقاجان‌نسب و اوصیا در بابل و همچنین ده‌ها بنای تاریخی شاخص دیگر از غرب تا شرق این استان وجود دارد، اما احیا و بهره‌برداری از خانه‌های تاریخی، به‌عنوان یک فرصت مهم گردشگری، در مازندران چندان مورد توجه قرارنگرفته است. در ساری به جز خانه کلبادی که به موزه تاریخ این شهر تبدیل شده، عملا هیچ خانه دیگری در دسترس شهروندان و گردشگران قرار ندارد و حتی برخی از این خانه‌ها درمعرض تخریب قرار گرفته‌اند. عمارت سرهنگ‌خان در محله آب‌انبارنو هم که یکی از خاص‌ترین بناهای مازندران محسوب می‌شود که ماه‌هاست به بهانه بازسازی و پس از برداشتن سقف‌های آن، رها شده است. درهای خانه فاضلی هم که چند سال از مرمت آن می‌گذرد، هنوز به روی مسافران و گردشگران بسته است، اما عمارت آقاجان‌نسب بابل، خانه منوچهری آمل و کاخ چایخوران چالوس از بناهایی هستند که به شکل مطلوبی احیا و به سرمایه‌گذار بخش خصوصی واگذار شده‌اند.
سمنان
قرارگرفتن سمنان در مسیر راه تاریخی ابریشم، سبب شده‌است کاروانسرهای متعددی در استان سمنان امروزی ایجاد شود که هرکدام می‌توانند جاذبه‌ای برای گردشگری و محلی برای اقامت متفاوت مسافران باشند، اما این استان ازنظر برخورداری از خانه‌های تاریخی نیز ظرفیت‌های مناسبی دارد. خانه‌های «رنجبران»، «حاج ناصر»، «تدین»، «منشی‌الاطبا»، «نائب‌الصدر» و «ادب» از خانه‌های تاریخی مشهور شهر سمنان به‌شمار می‌روند. خانه‌های «یغمایی‌ها» و «امیراعظم» در شاهرود و خانه‌های «لطفی‌ها» و «ناصرلشگر» در دامغان نیز از این بناها محسوب می‌شوند، اما جز چند مورد، مانند خانه تاریخی «کلانتر» یا «ناصرلشگر» در دامغان، بخش مهمی از این خانه‌ها هنوز برای رونق گردشگری استفاده نشده‌اند.
سیستان‌وبلوچستان
در سیستان‌وبلوچستان خانه‌های تاریخی متعددی وجود دارد که برخی از گذشته مورد توجه بوده و به ثبت ملی رسیده‌اند، اما در چندسال اخیر اداره‌کل میراث فرهنگی استان درصدد شناسایی خانه‌ها و بناهای مسکونی تاریخی ناشناخته برآمده و مرمت و احیای آنها را در دستورکار قرار داده‌است. «ابویی»، «شمسی» و «ملک» در زاهدان، «فاضلی» و «یزدانشناس» در ایرانشهر، «سردار بزری» و «امیرشهریار خرمک» در زابل و «شیران‌زهز» در قلعه‌نو زهک از شاخص‌ترین خانه‌های تاریخی استان هستند. خانه شهردار و خانه جهاد در زاهدان هم از خانه‌های شاخص استان به‌حساب می‌آیند که در تملک شهرداری زاهدان و سازمان جهادکشاورزی استان قرار دارند. برخی بناهای یاد شده مانند خانه فاضلی، محل تبعید مقام‌معظم‌رهبری در ایرانشهر که اکنون موزه‌قرآن است و خانه ابویی، ملک و شمسی هم به‌عنوان موزه در تملک دولت قرار دارند. میراث فرهنگی استان اخیرا ۱۴ خانه تاریخی دیگر را در شهرهای مختلف شناسایی و مرمت و تغییر کاربری آنها را در دستورکار قرار داده و منتظر تامین اعتبار است. برخی از این خانه‌ها بدون تغییر کاربری مرمت می‌شوند و مورد استفاده مالکان قرار می‌گیرند و برخی هم با تغییر کاربری به سفره‌خانه یا بوم‌گردی تبدیل می‌شوند.
کرمانشاه
تعداد خانه‌های تاریخی موجود در استان کرمانشاه زیاد است که البته ۹۵درصد آنها مالک خصوصی دارند. در سال‌های گذشته بیش از ۱۵۰خانه تاریخی در استان به ثبت ملی رسیده‌است و خانه‌های تاریخی «رنده‌کش» (خواجه باروخ)، «زرشکیان»، «فیض مهدوی»، «سوری» و «حاج آخوند» از بناهایی هستند که به مالکیت اداره‌کل میراث فرهنگی استان درآمده و مرمت شده‌اند. همچنین فاز نخست مرمت خانه تاریخی «ساری اصلان» به پایان رسیده است. خانه تاریخی سوری نیز از نمونه‌های موفقی است که پس از مرمت آن درسال ۹۶ و با مشارکت بخش خصوصی، اکنون به رستوران سنتی تبدیل شده‌است.
فارس
بیشترین خانه‌های تاریخی استان فارس در بافت تاریخی شهر شیراز واقع شده‌است. اکنون بیش از هزارو ۲۰۰خانه تاریخی در شیراز وجود دارد که هریک نمادی از تاریخ بلندآوازه این شهر به‌شمار می‌رود. از سال ۱۳۹۰ تاکنون ۳۵۲خانه تاریخی ثبت شده که از این تعداد ۳۰۹مورد از آن در شیراز مرمت و بازسازی شده که هم در توسعه گردشگری و هم در زنده نگه‌داشتن این بافت‌ها موثر بوده‌است. از آنجایی که بخش‌خصوصی برای ترمیم این خانه‌ها به جهت مالی تمکن کافی داشته و درجهت احیا و تغییر کاربری آن نقش مهمی داشته، تعداد زیادی از این بناهای ارزشمند به مراکز پذیرایی و اقامتی تبدیل شده که اتفاق‌های مثبتی را در حفظ و توسعه گردشگری و ایجاد اشتغال رقم زده‌است. در چندماه گذشته نیز ۹خانه تاریخی اثنی‌عشر، تولایی، صالحی، برکت، علمدار، عطروش، عابدی، کازرونیان و منطقی‌نژاد در فهرست واگذاری میراث‌فرهنگی استان فارس قرارگرفت تا هم فرصت احیای بیشتر این بناها فراهم شود و هم فعالیت‌های سرمایه‌گذاری در عرصه‌های میراثی و فرهنگی رونق بگیرد. به گفته مدیرکل میراث فرهنگی فارس، این بناهای تاریخی فرصتی برای سرمایه‌گذاری در راستای ایجاد موزه، گالری و صنایع‌دستی شیراز به‌شمار می‌رود.
خراسان‌شمالی
استان خراسان‌شمالی هزارو ۲۰۰ اثر تاریخی شناسایی شده دارد که بیشتر این آثار خانه‌های تاریخی مربوط به دوره پهلوی و قاجار است و این دست خانه‌ها تقریبا در همه شهرهای استان وجود دارد. اداره‌کل میراث فرهنگی این استان علاوه بر مرمت خانه‌های تاریخی ثبت شده، برای مرمت خانه‌هایی که مالک خصوصی دارند، تسهیلات بلاعوض پرداخت می‌کند تا این خانه‌ها احیا شوند. همچنین برخی از خانه‌ها نیز برای مرمت به بخش‌خصوصی واگذار می‌شود. مالکان می‌توانند بعد از مرمت آن خانه قدیمی، در داخل آن زندگی کرده یا آن را به واحدهای اقامتی تبدیل کنند. برهمین اساس سال‌گذشته نیز ۲۷بنای تاریخی در مناطق روستایی استان با هدف اشتغال‌زایی، رونق اقتصادی و توسعه گردشگری به دهیاری‌ها واگذار شد. این بناهای تاریخی که شامل ۷ بنا در شهرستان شیروان، ۵ بنا در اسفراین، ۳ بنا در مانه و سملقان، ۵ بنا در جاجرم، ۳ بنا در گرمه، ۳ بنا در فاروج و یک بنای تاریخی در بجنورد بود، به‌منظور بهره‌برداری بهینه از ظرفیت‌های محلی، ایجاد هم‌افزایی و تعامل بین دستگاه‌های مربوطه و تعریف کاربری جدید واگذار شد. در طرح واگذاری این بناها، کاربری‌هایی مانند فضاهای فرهنگی و آموزشی، اقامتی، پذیرایی، عرضه صنایع‌دستی و محصولات محلی و… پیشنهاد و اجرایی شد.
کهگیلویه‌وبویراحمد
استان کهگیلویه‌وبویراحمد به دیار آریوبرزن شهره شده که آثاری با سابقه چندهزارساله دارد. بیش از ۷۰۰ اثر ملی تاریخی دراین استان شناسایی شده که از این میان، ۶۱ آسیاب، ۵۴ خانه تاریخی، ۴۳ قلعه، ۴۰ آب‌انبار،۲۳ بقعه متبرکه، ۱۹ گورستان، ۱۷ استودان، ۱۳ پل، ۱۳ بافت تاریخی، ۵ حمام، ۵ مسجد و ۳ کاروانسرا هستند. درچند سال گذشته با اختصاص اعتبار، آثار تاریخی این استان موردتوجه قرار گرفته‌اند و فقط در یک نمونه، مرمت اثر ملی بلاد شاپور با اعتبار ملی در دستورکار قرار گرفته است. اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کهگیلویه‌وبویراحمد بر مرمت خانه‌های تاریخی هم تاکید دارد. درهمین راستا، ۷ خانه تاریخی ازجمله شامبراکان، قلعه عزیزی و طولیان قرار است مرمت و محل تولید و عرضه محصولات صنایع دستی شوند.
هرمزگان
در بیشتر شهرهای استان هرمزگان، از بندرعباس گرفته تا بندرلنگه، می‌توان رد تاریخ کهن این منطقه را در خانه‌ها و عمارت‌های تاریخی یافت. دراین استان در حدود ۱۰ بنا به‌عنوان «خانه تاریخی» به ثبت ملی رسیده‌است که البته باید به این موضوع هم اشاره کرد که تعدادی از این دست خانه‌ها هنوز در فهرست آثار ملی به ثبت نرسیده‌است. دراین میان در بندرعباس خانه تاریخی احمدی که بازمانده دوره قاجاریه است، از آثار مهم تاریخی این شهر است. خانه‌های گله‌داری و شریف از دیگر خانه‌های تاریخی و البته به ثبت ملی رسیده بندرعباس به‌شمار می‌رود. در شهرهای دیگر استان نیز خانه‌های تاریخی مهمی وجود دارد که جزو جاذبه‌های گردشگری استان محسوب می‌شوند که خانه‌های واحدی، گلبتان، بستکی، جری پولاک، فاروق، زعفرانیه و… از آن جمله‌اند. باید به این نکته هم اشاره کرد که خانه «جری پولاک» یا همان مدرسه شریعتی کنونی در جزیره هرمز، ازجمله خانه‌های تاریخی استان به‌حساب می‌آید که قرار است با واگذاری به بخش‌خصوص، بازسازی و به الگوی موفقی در زمینه احیا و بازگشت خانه‌های تاریخی به چرخه گردشگری کشور تبدیل شود.
ایلام
از هزارو ۷۰۰ اثر و محوطه تاریخی شناسایی شده در استان ایلام، تاکنون حدود ۸۰۰ اثر درفهرست آثارملی ثبت شده‌است و نیروی انتظامی و انجمن‌های میراث فرهنگی در زمینه حفاظت همکاری‌های ویژه‌ای با اداره میراث فرهنگی استان دارند. هرساله برخی از این آثار و خانه‌های تاریخی بازسازی می شود، چراکه مسئولان میراث فرهنگی استان معتقدند با توجه به وضعیت اقتصادی و بیکاری که وجود دارد، یکی از راه‌های ایجاد اشتغال و توسعه پایدار، توسعه بخش گردشگری است که با هزینه کم می‌توان اشتغال‌زایی زیادی را دراین زمینه انجام داد و مرمت و تغییر کاربری خانه‌های تاریخی می‌تواند دراین زمینه موثر باشد. سال‌گذشته، ۳ بنای تاریخی استان باهدف تکمیل برای واگذاری به بخش‌خصوصی، بازسازی شدند. در سال ۹۸ نیز ۱۲ محوطه و بنای تاریخی استان شامل قلعه والی، عمارت والی کهره هلیلان، عمارت فلاحتی یا کاخ‌موزه تاریخ کشاورزی، شهر تاریخی سیمره، قلعه کنجانچم، قلعه میرغلام هاشمی، قلعه پوراشرف، بنای تاریخی امامزاده مهدی صالح ماژین، گنبد جهانگیرآباد، شهر تاریخی سرابکلان، سنگ‌نوشته تخت خان و قنات‌های امیرآباد مرمت و برای بازدید گردشگران آماده شدند.
مرکزی
حدود ۱۰۰ خانه تاریخی در شهرستان‌های استان مرکزی وجود دارد که تاکنون کمتر از ۳۰ درصد آنها در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌است. بیشتر این خانه‌ها به مرمت اضطراری نیاز دارند، اما اداره‌کل میراث فرهنگی استان اعتبار کافی برای بازسازی، حفظ و نگهداری از آنها را ندارد. تعدادی از خانه‌های تاریخی استان که با هزینه کم نیز قابل مرمت بود، به‌دلیل کمبود اعتبار تخریب شده‌اند و اکنون باید چندبرابر برآورد قبلی، برای احیا و مرمت این خانه‌ها هزینه شود. خانه‌های امیرکبیر، حسن‌پور، خاکباز، قنبری و عظیم‌نژاد در شهرستان اراک، خانه امام خمینی(ره) و خانه سالارخان محتشم در خمین، خانه معتمدعلیا و منزل وزیردفتری درآشتیان، خانه میرشکاری و میرپنج ضیایی در تفرش و خانه فاضلین نراقی در نراق ازجمله خانه‌های تاریخی شاخص این استان محسوب می‌شوند. خانه‌های خاکباز و حسن‌پور به‌دلیل تبدیل به موزه مفاخر و موزه صنایع دستی مورد توجه بیشتری قرار گرفته‌اند. واگذاری خانه‌های تاریخی به بخش‌خصوصی می‌تواند در جلوگیری از تخریب این خانه‌ها تاثیر قابل‌توجهی داشته باشد؛ ایده‌ای که در برخی استان‌ها عملیاتی شده، اما در استان مرکزی هنوز رونق ندارد.
قم
درحال‌حاضر فقط ۲۰ خانه تاریخی استان قم در فهرست آثارملی به ثبت رسیده‌است که خانه ملاصدرا در شهرستان کهک واقع شده و بقیه خانه‌های تاریخی ثبت‌شده در شهر قم قرار دارند. خانه‌های یزدان‌پناه، زند، امام خمینی(ره)، بروجردی و دکتر علامه از شاخص‌ترین خانه‌های تاریخی قم محسوب می‌شوند و البته بسیاری از خانه‌های تاریخی ثبت نشده به مرور زمان ازسوی شهرداری‌ها یا مالکان خانه‌ها تخریب شده‌اند. پیش از اجرای طرح بلوار پیامبر اعظم(ص) که از قلب بافت تاریخی عبور کرده‌است، حدود ۲۰۰ خانه کهن در بافت تاریخی قم شناسایی شده بود که بسیاری از این خانه‌ها به دو دلیل نبود اعتبار برای تملک و مرمت خانه‌های تاریخی و اجازه ندادن مالکان به کارشناسان میراث فرهنگی برای مطالعه، عکسبرداری و تهیه گزارش، تخریب شدند. بهترین الگو برای حفظ خانه‌های تاریخی استان، تغییر کاربری این خانه‌ها و واگذاری آنها به بخش‌خصوصی است که از این نمونه می‌توان به خانه‌های تاریخی دکتر علامه و یزدان‌پناه اشاره کرد. این خانه ها اکنون به رستوران سنتی تبدیل شده‌اند. خانه تاریخی زند هم به موزه تبدیل شده و خانه تاریخی امام‌خمینی(ره) نیز برای امور فرهنگی و تبلیغی، در اختیار موسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی(ره) قرار دارد.
یزد
بافت کهن استان یزد بیش از ۱۷۰هزار پلاک با ارزش تاریخی دارد که از این تعداد، ۲۲ هزار مورد پلاک ثبتی تاریخی و حدود ۱۵۰هزار مورد، بنای ارزشمند هستند. کمتر از ۱۰۰ خانه تاریخی استان در مالکیت دولت و بقیه در مالکیت بخش‌خصوصی است که با نظارت اداره‌کل میراث فرهنگی مرمت می‌شوند. دراین میان آمارها نشان می‌دهد تاکنون درحدود ۳۲۳خانه تاریخی از شهر یزد به ثبت آثار ملی ایران درآمده‌است. «لاری‌ها»، «ملک‌زاده»، «ملک‌التجار»، «کلاهدوزها»، «شکوهی»، «مرتاض» و «گلشن» از خانه‌های تاریخی مشهور در شهر یزد است که از نمونه‌های موفق احیای این خانه‌ها به‌حساب می‌آیند. «آقازاده» در ابرکوه، «افضلی» و «مجدالعلما» در اردکان، «سالار» در میبد، «وحشی بافقی» در بافق و «خالو میرزا» در عقدا، از خانه‌های تاریخی استان است که آوازه‌ای برای خود به‌دست آورده‌اند. با نگاهی به وضعیت خانه‌های تاریخی استان، به‌ویژه در بافت تاریخی شهر یزد، در می‌یابیم که نمونه‌های موفق احیای خانه‌های تاریخی دراین استان کم نیست و تعداد زیادی از آنها پس از بازسازی و تعریف کاربری‌های جدید، رونق دوباره‌ای گرفته‌اند.
اردبیل
اردبیل به‌دلیل برخورداری از موقعیت تاریخی خاص و سبک معماری ویژه‌اش، خانه‌های تاریخی باارزشی است که از معماری منحصربه‌فردی بهره می‌برند و مرمت و احیای این بناها می‌تواند در جذب گردشگران و معرفی جاذبه‌های فرهنگی و تاریخی موثر باشد. در اردبیل بیش از ۲۵خانه تاریخی شناسایی و ثبت شده، اما تعداد کمی از آنها مورد مرمت قرار گرفته‌است. خانه صادقی از نمونه‌های موفق احیای خانه‌های تاریخی در شهراردبیل است. این بنای ارزشمند بعد از مرمت در بخش‌های مختلفی مانند رستوران، کافی شاپ، سالن مراسم و اتاق‌های دورهمی به محلی چشم‌نواز و آرامش‌بخش تبدیل شده است. کارشناسان استان از تبدیل خانه‌های تاریخی به خانه استارتاپی به‌عنوان ایده‌ای جذاب در احیای خانه‌های تاریخی یاد می‌کنند و معتقدند درحال‌حاضر در زمینه احیای خانه‌های تاریخی استان محدودیتی وجود ندارد و بعد از اعلام آمادگی مالک، اقدام‌های عملی دراین حوزه اعم از مشاوره‌های فنی و تأمین مصالح، به‌صورت رایگان انجام می‌شود.
زنجان
براساس برخی روایت‌ها و اسناد تاریخی، شهر زنجان در دوران صفویه حیاتی دوباره یافته‌است. امروز خانه‌های تاریخی زنجان مانند «توفیقی»، «بهمنی»، «خدیوی» و «حکیمیان» با معماری ویژه خود، یادگار ماندگار تاریخ و فرهنگ این شهر محسوب می‌شوند. مسئولان اداره‌کل میراث‌فرهنگی زنجان عنوان می‌کنند مرمت خانه‌های تاریخی با بررسی کارشناسی و با توجه به فرهنگ بومی دوران خاص خود انجام می‌شود، اما مشکل بزرگ دراین حوزه، مالکان خصوصی این‌گونه بناها هستند که ملک را نه به میراث فرهنگی واگذار می‌کنند و نه در مرمت بنا مشارکت دارند. البته به گفته مسئولان میراث فرهنگی، خانه‌هایی هم وجود دارند که بعد از مرمت به محل تاریخی مناسبی برای زنجان تبدیل شده‌اند که خانه حکیمیان یکی از آنهاست.
چهارمحال‌وبختیاری
در استان چهارمحال‌وبختیاری ۷۰خانه تاریخی وجود دارد که قابلیت تغییر کاربری دارند و البته تاکنون ۱۰خانه مرمت و بازآفرینی شده است و ۶۰خانه دیگر نیاز به مرمت دارند. مرمت و بازآفرینی خانه آزاده چالشتر شهرستان شهرکرد از نمونه‌های موفق دراین حوزه است. این اثر در ۲۶آبان ۱۳۷۵ به‌عنوان یکی از آثارملی ایران به ثبت رسیده‌است. خانه آزاده چالشتر با زیربنای ۸۸۸ مترمربعی، ۱۲ اتاق دارد. این خانه سنتی از قدیمی‌ترین خانه‌های مسکونی این استان بوده و معماری آن مربوط به ۳ دوره زندیه، صفویه و قاجار است. قسمت جنوبی خانه که شامل دالان، هشتی، سردر و اتاق‌ها متعلق به دوره صفوی است و شرق و شمال این خانه در دوره پهلوی و مطابق با معماری مربوط به خانه‌های بومی روستا ساخته شده است.
گیلان
در گیلان ۵هزارو ۲۰۰اثر تاریخی شناسایی شده وجود دارد که نیازمند حفاظت و نگهداری است. از این تعداد، هزارو ۵۰۰مورد آن خانه، بقعه و بنای تاریخی است که حدود ۷۰ درصد آنها ملک و خانه تاریخی هستند. حدود ۲۵تا ۳۰ خانه تاریخی نیز در دست مرمت و احیا قرار دارند. خانه‌های «راهنما» (امیر و زهرا) در ساغری‌سازان و «شیرازی» در استادسرای رشت، از الگوهای موفق احیای خانه‌های تاریخی ازسوی بخش‌خصوصی به‌شمار می‌روند. خانه‌های تاریخی موجود در ماسوله و بنای قندچیان (ساختمان بانک‌ملی) در انزلی از نمونه‌های موفق دیگری هستند که تحت نظارت اداره‌کل میراث فرهنگی و براساس الگوی بومی منطقه مرمت شده‌است.
بوشهر
در گوشه‌وکنار استان بوشهر آثار و بناهای تاریخی ارزشمندی وجود دارد که می‌تواند در رونق و توسعه گردشگری شهری و درآمد پایدار برای شهرهای آن نقش برجسته‌ای داشته باشد، اما واقع شدن هزار پلاک در محدوده بافت تاریخی بوشهر یا همان چهارمحل قدیم، این شهر را از دیگر نقاط استان متمایز کرده‌است. از این تعداد، ۳۶۰پلاک به‌عنوان عمارت‌های واجد ارزش تاریخی و فرهنگی شناسایی و ۸۶پلاک در فهرست آثارملی کشور ثبت شده‌است. قدمت این عمارت‌ها به اواخر دوره قاجار برمی‌گردد که دارای معماری و ارزش تاریخی – فرهنگی هستند. توسعه پایدار شهر مستلزم توجه، حفظ و نگهداری بافت‌های تاریخی است و درهمین راستا با مشارکت و همدلی دستگاه‌های اجرایی استان، محله‌ها و خانه‌های تاریخی بافت قدیم بوشهر در مسیر بازسازی و بازآفرینی قرار گرفته‌اند. در۲سال اخیر و پس از بازآفرینی، عمارت‌های مبارکی، علوی و مدرسه تاریخی گلستان به روی شهروندان و گردشگران بازگشایی شده اند و عمارت رفیعی هم در دست بازسازی است.
خوزستان
خوزستان نه‌فقط در کشاورزی، صنعت و نفت که حتی ازنظر داشتن آثار تاریخی هم جایگاه خوبی درمیان استان‌های کشور دارد؛ آثاری که بسیاری از آنها خانه‌های تاریخی است که در اهواز، آبادان، خرمشهر و بهبهان جا گرفته‌اند. فقط در اهواز بیش‌از ۳۰ خانه تاریخی شناسایی شده‌است و تقریبا در بیشتر شهرهای خوزستان، می‌توان ردی از این خانه‌ها را یافت. خوزستانی‌ها اما تجربه خوبی از نگهداری خانه‌های تاریخی ندارند؛ در آخرین نمونه خانه احمد محمود در اهواز که لوکیشن کتاب «زمین سوخته» محسوب می‌شود ازسوی مالک خصوصی تخریب شد و بقیه خانه‌های تاریخی هم درحالت اضطرار مرمت شده‌اند. هرچند به‌تازگی خبری خوش در این بخش منتشر شده و اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان دزفول با بیان اینکه مرمت خانه صنیعی شهرستان به پایان رسیده، اعلام کرده این خانه قرار است به اقامتگاه سنتی تبدیل شود.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.