برج علی‌آباد کشمر، یک شاهکار معماری
شادروان باستانی پاریزی در کتاب حماسۀ کویر نوشته است: «من معجزه ده را درین نمی‌دانم که منبع اقتصاد مملکت بوده است، معجزه ده درین است که فکر و اندیشه و تمدن مادی و معنوی ما را ساخته است…»
در حافظۀ تاریخی ایران روستاها و آبادی‌های فراوانی هستند که خاستگاه مردان بزرگ و رویدادهای مهم تاریخی بوده‌اند مانند «پاژ»، «رادکان»، «ترشیز» «بوژگان»، «مالین»، «کندر»، «ریاب»، «کشمر» و…
برخی از آن روستاها مثل کندر و بوژگان و مالین و رادکان و پاژ به تل‌هایی از خاک تبدیل شده‌اند و برخی مثل ریاب هنوز به حیات خود ادامه می‌دهند و از برخی اثر و نشانه‌ای بر جای مانده مثل رادکان و ترشیز و کشمر.
از آن‌جا که در سنت «مزد یسنا» اعتقاد بر این بود که سرو کشمر را «زرتشت» از بهشت آورده و در کشمر کاشته است، آن سرو، و کشمر هر دو محترم و مقدس شناخته شده تا جایی که حکیم فردوسی نیز این گونه به آن موضوع مهم پرداخته است:
یکی شاخ سرو آورید از بهشت
به دروازۀ شهر کشمر بکشت
با توجه به اهمیت و جایگاه کشمر بسیاری از مورخان و نویسندگان و شاعران آثار خود را به سرو کشمر آراسته‌اند. سرو کشمر چنان در جهان پرآوازه شده بود که رشک «متوکل» خلیفۀ عباسی را برانگیخته و در سال ۲۴۷ه. ق به عامل خود «ابوالخطیب» در نیشابور دستور قطع آن درخت را که نماد ملی ایرانیان محسوب می‌شد، صادر کرد و علیرغم مخالفت نیشابوریان و کشمریان سرو کشمر قطع و قطعات آن بر بار۱۳۰۰شتر به بغداد حمل شد!
برج کشمر هم اینک یکی از شاهکارهای معماری و از افتخارات ملی و تاریخی محسوب می‌شود.
این اثر گران‌قدر در میانۀ روستای علی آباد کشمر در ۱۲ کیلومتری شمال شرق شهر بردسکن با ۱۸متر ارتفاع، ۴۲متر محیط خارجی، ۲۱مترمحیط داخلی و گنبد دوپوش، بر سر راه کهن مرکز ایران به نیشابور واقع است. ساختار و کارکرد برج مقبره‌ای آن مشابه «برج رادکان» بر سر راه کهن طوس به جرجان است و از نظر قدمت تقریبا با آن معاصر است. بنا از نوع «برج‌مقبره» و در نمای بیرون متشکل از سه بخش است.
بخش اول پایه یا شالودۀ منشور دوازده ضلعی است که بر نمای هر ضلع یک قاب آجرکاری زیبا با نقوش هندسی متنوع بر فراز یک قرنیز آجری تزیینی نقش بسته است.
بخش دوم استوانه‌ای با بدنۀ «خیاره‌دار» یا «ترک‌دار» است. خیاره‌ها یکی در میان نیم استوانه و نیم منشور با پیش‌آمدگی قائمه هستند که بسیار متوازن در کنار هم بدنه را پوشش داده‌اند. بر فراز بخش میانی، همانند برج رادکان یک قرنیز برجستۀ دالبر مانند تزئینی نقش بسته که در مجموع بدنۀ آویختۀ یک خیمه یا چادر فرت ایلخانی را تجسم دهد. در این قسمت تلفیق آجر و کاشی‌های فیروزه‌ای چشم‌نوازترین نما را ایجاد کرده‌اند. نیم‌ستون‌ها با لوزی‌های همجوار زینت یافته و نیم‌منشورها با مربع‌های کوچک همجوار که درون مربع‌ها را پر کرده‌اند، قطعه‌های باقی مانده کاشی‌های فیروزه‌ای در برخی حفره‌ها، حاکی از این است که تمام حفره‌های مربع شکل و حاشیۀ لوزی‌ها و حد فاصل خیاره‌ها با قطعات کاشی فیروزه‌ای رنگ مربع شکل و نوارهای عمودی کاشی فیروزه‌ای مزین بوده که اکنون معدودی از آن‌ها بر جای مانده است.
بخش سوم گنبد رک یا پوشش آجری مخروطی‌شکل ساده و فاقدتزئین است اما با توجه به آرایش بدنه، احتمال دارد که یا پوشش گنبد نیز با تزیینات کاشی مزین بوده یا جهت نصب کاشی آماده شده و نیمه‌تمام مانده است.
ورودی بنا از انتهای یک ایوان کم‌عمق بلند با حاشیۀ آجرکاری تزیینی به درون باز می‌شود بر بالای ورودی کتیبه‌ای نصب بوده که احتمالا سرقت شده است.
نمای داخلی بنا هم زیبا و باشکوه است. بنا از داخل هشت ضلعی و بر میانۀ هر یک از اضلاع غرفه‌ای دوطبقه تعبیه شده است. پوشش غرفۀ طبقۀ همکف افقی و طاق غرفۀ طبقۀ فوقانی جناقی و آراسته به مقرنس است. بر فراز غرفه‌ها پنجره‌های نورگیر ایجاد شده و بر فراز آن‌ها سقف دوپوش استقرار یافته است. سطح داخلی پوشش اول که از نوع «عرقچین» است، با شمسۀ بزرگ برجستۀ گچی زینت یافته است. بر جوف جرزهای بنا راهرو مارپیچ پلکانی با ۵۰ پلکان ایجاد شده و نورگیرهایی بر بدنه، آن‌ها را روشن می‌کند.
معماران و هنرمندان کوشیده‌اند برج علی آباد کشمر را به زیباترین شکل ممکن بسازند و بیارایند، در طول زمان این بنا آسیب دیده و در سال‌های اخیر مرمت شده است.
برج علی‌آباد کشمر در تاریخ پانزدهم دی ماه ۱۳۱۰هجری خورشیدی به شماره ۱۲۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.