کاخ عالی قاپو
کاخ عالی قاپو یادآور شکوه و عظمت شاهنشاهی صفوی، همچون الماسی گرانبها در ضلع غربی میدان نقش جهان و روبروی مسجد شیخ لطف الله خودنمایی می کند. کاخ عالی قاپو را می توان در واقع نماد اقتدارِ سیاسی شاهنشاهی صفوی و مسجد شیخ لطف الله را نیز می توان نماد نفوذ مذهبی این سلسله دانست، که همچون دو بازوی قدرتمند، اساس حکومت صفوی را تشکیل می دادند. امروز قصد داریم تا از کاخ عالی قاپو، نماد شوکت و قدرت صفوی، دیدن کنیم و با تاریخ و معماری آن بیشتر آشنا شویم.
معرفی بنای عالی قاپو
کاخ عالی قاپو که از آن با نام های دیگری همچون “دولتخانه مبارکه نقش جهان” و “قصر دولتخانه” نیز یاد می شود، عمارتی است با مساحت 1800 متر مربع که در شش طبقه و به ارتفاع 48 متر احداث شده است. این کاخ در گذشته دروازه ی ورود به مقر حکومت شاهان صفوی و مدخل سایر بناهای سلطنتی واقع در میدان نقش جهان بوده است. کاخ عالی قاپو به دستور شاه عباس اول و با هدف نشان دادن شکوه و عظمت حکومت صفویان احداث گردید و در زمان خود بزرگترین بنای پایتخت به شمار می رفت. رو بروی عمارت عالی قاپو مسجد شیخ لطف الله، سمت راست آن مسجد جامع عباسی (مسجد امام) و سمت چپ آن نیز بازار و سردر قیصریه قرار دارند.
این کاخ در ابتدا ساختاری ساده داشت، اما با گذشت زمان گسترش یافت و پادشاهان صفوی هرکدام بر طبقات و زیبایی آن افزودند، به گونه ای که تبدیل به نماد شکوه و قدرت پادشاهی صفوی شد. رویداد های مهم حکومتی همچون جلسات مهم، استقبال از مهمانان ویژه و اجرای مراسم های حکومتی همگی در این کاخ انجام می شدند. همچنین شاه عباس و دیگر شاهان صفوی از ایوان این کاخ به منظور سان قشون و یا مشاهده ی بازی چوگان، اسب سواری و تماشای مسابقات پهلوانی که در میدان نقش جهان انجام می شد، استفاده می کردند.
وجه تسمیه کاخ عالی قاپو
واژه ی “قاپو” یا “قاپی” در زبان ترکی به معنی “در” می باشد و از این رو عالی قاپو را “باب عالی”، “درگاه بلند” و یا “سردر بلند” ترجمه کرده اند. همانطور که گفته شد کاخ عالی قاپو دروازه ی ورود به مقر حکومت شاهان صفوی بوده است و به همین دلیل، به آن عالی قاپو می گفته اند.
برخی دیگر نیز بر این باورند، زمانی که شاه عباس اول دری از جنس نقره به بارگاه حضرت امیرالمومنین علیه السلام اهدا کرد، درِ قبلی بارگاه را برای تبرک به اصفهان آورد و در کاخ عالی قاپو نصب کرد؛ از آنجا که این در منسوب به بارگاه امام علی (ع) بود، به آن “عالی قاپو” (باب عالی) می گفتند و مورد احترام شاه و مردم بود و در اطراف آن آش نذری می پختند و حتی به زنجیر جلوی در، دخیل می بسته اند.
ژان شاردن -جواهرفروش و جهانگرد فرانسوی- که از سال 1673 تا 1677 در شهر اصفهان اقامت کرده بود، درباره ی این در چنین می نویسد:
این کاخ، بزرگترین کاخی ست که می توان در پایتختی مشاهده کرد. این کاخ به خاطر درب بزرگ رو به میدان آن، به عالی قاپو مشهور بوده و مردم احترام خاصی برای آن قایل بوده اند. اعتقاد و باورهای مردم بر این بوده که درب مزبور از نجف اشرف و از مقبره حضرت علی بن ابی طالب (ع) به اینجا آورده شده و به همین جهت، به نام عالی قاپو (باب عالی) نیز نامیده شده است.
تاریخچه کاخ عالی قاپو
بسیاری از مورخان، تاریخ ساخت عمارت عالی قاپو را مابین سال های 973 تا 977 خورشیدی در نظر می گیرند؛ یعنی زمانی که پایتخت حکومت صفویان به دستور شاه عباس کبیر از قزوین به اصفهان منتقل شد و پس از آن شاه عباس مقرر کرد تا عمارتی به عنوان دولتخانه ی حکومتی ساخته شود.
کاخ عالی قاپو در ابتدا ساختاری ساده داشت، اما با گذشت زمان تکمیل شد و شاهان مختلف صفوی از جمله شاه عباس اول و دوم تا شاه سلطان حسین -آخرین پادشاه خاندان صفوی- بر تزیینات داخلی، طبقات و زیبایی آن افزودند.
پیش از انتقال پایتخت صفویان از قزوین به اصفهان، عمارتی به همین نام در شهر قزوین در خیابان سپه وجود داشت و به همین دلیل برخی مورخان بر این باورند که شاه عباس اول دستور به ساخت کاخ عالی قاپو در اصفهان را داد تا گواهی باشد بر عظمت و اقتدار دولتش.
در طول سال های بعد از حکومت صفویان به دلیل حمله ی افغان ها به ایران، روی کار آمدن افشاریان و انتقال پایتخت از اصفهان به مشهد، عمارت عالی قاپو نیز به مرور به فراموشی سپرده شد و عظمت و جایگاه پیشین خود را از دست داد. کاخ عالی قاپو در دوران قاجار محل سکونت و دفتر حاکم اصفهان – ظل السلطان – بود و او نیز تغییراتی در بنای کاخ اعمال کرد. به طور کلی عدم رسیدگی شایسته به عمارت عالی قاپو بعد از خاندان صفویه باعث شد تا زخم هایی بر پیکره ی آن ایجاد شود. اما با وجود همه ی این بی مهری ها و ناملایمات، کاخ عالی قاپو همچنان استوار و با شکوه برای ما به یادگار باقی مانده است و مشاهده ی نقاشی ها و تزئینات بسیار زیبای آن ما را به اوج شکوه عصر صفوی باز می گرداند.
مراحل ساخت کاخ عالی قاپو:
کاخ عالی قاپو در یک بازه ی زمانی 70 تا 100 سال از زمان شاه عباس کبیر تا شاه سلطان حسین و در پنج مرحله به شرح زیر ساخته شد:
مرحله ی اول: ساخت ورودی
همزمان با ساخت و ساز کاخ های صفوی لازم بود تا دروازه ای متناسب و درخور این کاخ ها ساخته شود؛ دروازه ای که نشان دهنده ی عظمت و شکوه کاخ های سلطنتی عصر صفوی باشد. از این رو بنای عالی قاپو در ابتدا در دو طبقه و به عنوان ورودی سایر عمارت ها و کاخ های سلطنتی ساخته شد.
مرحله ی دوم: گسترش عمارت
در این زمان خاندان صفویه در اوج قدرت، شهرت و محبوبیت خود قرار داشتند و این دوران را می‌توان عصر طلایی صفویان نامید. در این مرحله طبقات سوم، چهارم و نیم طبقه پنجم به عمارت افزوده شدند و عالی قاپو از یک ورودی ساده به یک بنای تشریفاتی تغییر پیدا کرد. دلیل تکمیل بنا در این مرحله، گسترش پایتخت و افزایش جمعیت شهری بود، چرا که به باور شاه صفوی لازم بود مقر حکومتی با شکوه و عظمت نشان داده شود.
مرحله ی سوم: ساخت سالن موسیقی
در این مرحله امکانات رفاهی و اقامتیِ عمارت عالی قاپو به منظور پذیرایی از مهمانان ویژه افزایش یافت و بخش های جدیدی نیز به کاخ افزوده شد که مهمترین آن افزودن سالن موسیقی در آخرین طبقه بود. سالن موسیقی از نظر معماری، تزئینات داخلی و کاربری با طبقات پایین تفاوت زیادی داشت و با ساخت آن بنای برجی شکلِ کاخ نیز شکل گرفت.
مرحله ی چهارم: افزودن ایوان
در مرحله ی چهارم با هدف افزایش طول کاخ و بزرگتر نشان دادن آن، بر وسعت ایوان مشرف به میدان نقش جهان افزودند و آن را تا هفت متر جلوتر از دکان‌های بازار جلو بردند. شاهان صفوی از این ایوان به منظور سان قشون، مشاهده ی بازی چوگان، اسب سواری، تماشای مسابقات پهلوانی و دیگر رویدادی هایی که در میدان نقش جهان برگزار می شد، استفاده می کردند. البته ایوان کاخ عالی قاپو با ایجاد اولین طبقه الحاقی ساخته شده بود، اما در مرحله ی چهارم به دلیل فضای کم آن و نداشتن دید مناسب به میدان نقش جهان، بر وسعت آن افزوده گشت. در این مرحله همچنین وسعت ورودی کاخ عالی قاپو را افزایش دادند تا بتوانند در زمان برگزاری جشن ها و مراسم های سلطنتی، پذیراییِ شایسته ای از میهمانان وشخصیت های عالی رتبه به عمل آورند.
مرحله ی پنجم : تکمیل عمارت
در این مرحله 18 ستون به ایوان افزوده شد و سقفی چوبی نیز بر روی این ستون ها ساخته شد. از دیگر اقدامات انجام شده در مرحله ی پنجم می توان به ساخت راه پله های شاهی منتهی به ایوان و تکمیل سیستم آبرسانی جهت انتقال آب به طبقات بالا و به خصوص حوض مسی واقع در ایوان، اشاره کرد.
شایان توجه است در سال های اخیر نیز عمارت عالی قاپو مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت؛ به عنوان مثال در سال 1384 داربست هایی در اطراف عالی قاپو نصب شد و پس از چند سال بازسازی و مرمت بنا به اتمام رسید.
معماری کاخ عالی قاپو:
طراحی منحصر به فرد عمارت عالی قاپو را می توان یکی از مهمترین ویژگی های آن دانست، به گونه ای که مشابه آن را در کمتر ساختمان دیگری می توان یافت: کاخ عالی قاپو در کل از شش طبقه تشکیل شده است، اما تعداد طبقات آن از هر سو متفاوت به نظر می رسد؛ به عنوان مثال اگر از میدان نقش جهان به این عمارت بنگریم، ساختمانی دو طبقه را مشاهده خواهیم کرد. چنانچه از دو طرف به کاخ نگاه کنیم، سه طبقه را خواهیم دید و از نمای پشت کاخ نیز پنج طبقه دیده می شود. این امر به دلیل اضافات و الحاقات معماری است که در طول سالیان متمادی به کاخ عالی قاپو اضاف شده است.
کاخ عالی قاپو از دو بخش اصلی تشکیل شده است: بنای ورودی کاخ و عمارت اصلی:
طبقه ی اول (همکف): بنای ورودی کاخ
کاخ عالی قاپو در زمان صفویان و اوج شکوهش، پنج در ورودی داشت که در قسمت های مختلف کاخ قرار داشتند. مهمترین در به سمت میدان نقش جهان باز می شد و این میدان را به سایر کاخ ها و عمارت های سلطنتی همچون دولت خانه، کاخ چهار باغ (عمارت رکیب‌خانه)، جبه خانه ( موزه ی هنرهای معاصر)، تالار تیموری، کاخ چهلستون و دیگر اماکن سلطنتی که در پشت کاخ عالی قاپو قرار داشتند، متصل می ساخت و به همین دلیل به این در، دروازه ی دولت خانه می گفتند.
برای ورود به کاخ عالی قاپو از سردر بلندی عبور می کنیم و در دو طرف ورودی با تزیینات، نقاشی و کاشی کاری های هفت رنگ روبرو می شویم. فضای گنبدی شکل ورودی، ایوانها و اتاقهای طرفین بصورت نقاشی وکُشته بری با طرحهای گل و بته درقالب اسلیمی و اشکال پرندگان به چشم می خورند. ورودی این کاخ به دلیل اهمیت و کاربردهای آن در گذشته بسیار وسیع ساخته شده بود تا بتواند پاسخگوی رفت و آمد متعدد اشخاص باشد. پشت این در ورودی، اتاق هایی قرار دارند که در گذشته امور اداری، حکومتی و رسیدگی قضایی به مشکلات عموم در آنها انجام می شده است و همچنین محل استقرار خدمه و نگهبانان بوده است که به آنها در گذشته “صدر خانه” یا “کشیک خانه” می گفتند. و پس از آن نیز راهرویی شمالی-جنوبی قرار دارد که عمارت اصلی کاخ پشت آن واقع شده است.
در مقدس:
همانطور که پیشتر گفته شد، زمانی که شاه عباس اول دری از جنس نقره به حرم علی بن ابی طالب اهدا کرد، درِ قبلی بارگاه را برای تبرک با خود به اصفهان آورد و آن را در کاخ عالی قاپو نصب کرد. در بالای این در متبرک بر روی کتیبه ای حدیث ” انا مدینه العلم و علی بابها ” نوشته شده است. در زمان صفویان این در قداستی ویژه بین مردم و شخص شاه داشت و حتی شاه سوار بر اسب از مقابل این در عبور نمی کرد. مردم کوچه و بازار از این در مقدس به عنوان محلی برای تحصن و بست نشینی استفاده می کردند و تنها شخص شاه می توانست افراد متحصن را بیرون کند. مردم هنگام شرفیابی در حضور شاه، این در مقدس را می بوسیدند، برای اجابت دعا به آن دخیل می بستند و ارزش زیادی برای آن قائل بودند.
راه پله های عمارت عالی قاپو:
ارتفاع کاخ عالی قاپو 48 متر می باشد و طبقات شش گانه ی آن به وسیله ی سه دستگاه راه پله به یکدیگر متصل شده اند: دو راه پله ی مارپیچ که به صورت قرینه در ضلع شمال غربی و جنوب غربی عمارت واقع شده اند، پله های الحاقی در قسمت جنوبی و راه پله ی شاهی.
دو راه پله ی مارپیچ كه از طبقه همكف تا روي بام ساختمان ۱۱۴ پله و تا طبقه آخر يعني سالن موسيقي ۹۴ پله دارند، اغلب توسط خدمتکاران، نگهبانان و سربازان مورد استفاده قرار می گرفت. استفاده از این راه پله به دلیل حالت مارپیچ آن چندان ساده نبود، اما این امکان را برای خدمه فراهم می کرد تا بتوانند در کمترین زمان ممکن خود را به طبقات مختلف برسانند.
با گذشت زمان و شکل گیری جنبه ی تشریفاتی بنا، استفاده از این دو راه پله ی مارپیچ چندان مناسب به نظر نمی رسید، چرا که در شان شاه و مقامات نبود. از این رو اولین پله های الحاقی در قسمت جنوبی عمارت ساخته شدند که بصورت مستقيم و بدون وقفه به طبقه تالار می رسیدند. اما این پله های جدید نیز چندان مناسب و راحت نبودند. در نتیجه پله های شاهی يا سلطنتي ساخته شدند که از طبقه ی اول آغاز می شدند و به طبقه سوم يعني ايوان ستون دار می رسیدند. این پله ها در مرحله ی پنجم به شکل امروزی آن درآمدند و استفاده از آنها ها به مراتب آسان تر از پله های مارپیچ و یا مستقیم قبل بود.
طبقه دوم
از راه پله ها بالا می رویم و به طبقه ی دوم یا به عبارت بهتر نیم طبقه ی دوم می رسیم. در دو طرف این نیم طبقه اتاق ها و راهروهایی قرینه به چشم می خورند. سیستم آبرسانی و حوض و منبع آب در قسمت شمالی این بخش قرار دارند. این قسمت اصلی ترین بخش سیستم آبرسانی حوض مسی ایوان ستون دار را تشکیل می دهد.
طبقه سوم
طبقه ی سوم کاخ عالی قاپو از دو قسمت ایوان ستون دار و سالن شاه نشین و بارعام تشکیل شده است.
ایوان ستون دار
ایوان ستوندار را می توان شناخته شده ترین بخش کاخ عالی قاپو دانست، چراکه اگر از میدان نقش جهان به عمارت عالی قاپو بنگریم، اولین چیزی که خود نمایی می کند، ایوانی وسیع است که 18 ستون را در خود جای داده است. برای رسیدن به ایوان ستوندار باید از 45 پله ی شاهی بالا برویم. در این ایوان 18 ستون در شش ردیف سه تایی، استوار و محکم در کنار یکدیگر قرار گرفته اند. برای هر ستون از تنه ی یک درخت چنار استفاده شده است و در دوره های بعد برای استحکام بخشی بیشتر ستون ها، آهن گذاری شده اند. سقف ایوان ستوندار نیز با قطعات چوب و در غالب هنر گره چینی چوب با رنگ آمیزی تزئین شده است و زیبایی آن را دوچندان کرده است.
همانطور که پیشتر گفته شد، شاهان صفوی از ایوان ستوندار به منظور سان قشون و یا مشاهده ی بازی چوگان، اسب سواری و تماشای مسابقات پهلوانی که در میدان نقش جهان انجام می شد، استفاده می کردند. همچنین می توان گفت ایوان ستوندار به عنوان محل ارتباط شاه با مردم و محل خطابه مورد استفاده قرار می گرفته است. در قسمت شمالی نیز کتیبه ای به خط نستعلیق دیده می شود که حکایت از مرمت و بازسازی نقاشی های این قسمت در زمان شاه سلطان حسين صفوي را دارد.
حوض مسی
در وسط ایوان ستون دار حوضی مسی با ابعاد 7 در 5 متر و عمق 60 سانتی متر قرار دارد. این حوض دارای کف پوشی از79 قطعه مس می باشد و باعث زیباتر شدن ایوان شده است. برخی از مورخان بر این باورند این حوض مسی توسط شیخ بهایی ساخته شده است و عبور جریان هوا از روی این حوض آب، باعث طراوت و شادابی ایوان می شده است.
سالن شاه نشین و بارعام
سالن شاه نشین به عنوان محلی برای بارگاه، ملاقات های رسمی و تاجگذاری مورد استفاده قرار می گرفته است. اتاق هایی که در طرفین سالن قرار دارند، محل استقرار خدمتکاران و افراد درجه دوم بودند و جالب است بدانید محارم شاه می توانستند از پنجره هاي مثلثي در بالای سالن، مراسم و رویداد های برگزار شده در میدان نقش جهان را مشاهده کنند.
طبقه چهارم
برای دسترسی به طبقه ی چهارم باید از پله های مارپیچ شمال غربی بنا استفاده شود. در گذشته پله های مارپیچ جنوب غربی نیز راه دسترسی به طبقه ی چهارم بوده اند، اما در حال حاضر تنها از پله های مارپیچ شمال غربی برای ورود و خروج به این طبقه استفاده می کنند. پس از پله های مارپیچ یک دالان دیده می شود، پس از آن دو اتاق تو در تو، يك اتاق جانبي و ايواني كوچك در ضلع شمالي مشاهده خواهیم کرد. قسمت شمالی و جنوبی طبقه معماری یکسانی دارند و به وسیله ی یک دالان به یکدیگر متصل شده اند. تزئينات نقاشي اين طبقه بصورت گل و بته، شكارگاه و اسليمي در غالب كُشته بري (نوعی گچ بری با برجستگی بسیار کم) مي باشند.
طبقه پنجم
از راه پله های مارپیچ بالا می رویم و پس از 11 پله به نیم طبقه ی پنجم می رسیم. ورودی های این نیم طبقه در زمان پهلوی با دیوار مسدود شدند و ورود به این نیم طبقه را محدود کرده اند. به باور کارشناسان نیم طبقه ی پنجم مکان مناسبی برای استراحت موقت شاه و مهمانان بوده است. نیم طبقه پنجم از پنج اتاق کوچک تو در تو تشکیل شده است و تزئینات این طبقه نیز همانند طبقه ی چهارم از نوع کُشته بری (گل بته و حيوانات و پرندگان) می باشد.
طبقه ششم؛ تالار موسیقی
آخرین طبقه ی کاخ عالی قاپو “اتاق صوت” یا “اتاق موسیقی” نامیده می شود و در کنار ایوان ستوندار از جالب توجه ترین بخش های این کاخ می باشد. طبقه ی ششم با وسعت تقریبی 63 متر مربع از يك سالن مركزي بشكل چليپا با دو سالن جانبي كوچكتر بعلاوه چند اتاق با فضا هاي متفاوت تشکیل شده است. تزئینات سقف و دیوار های تالار موسیقی مزين به گچبري در غالب اشكال متفاوت است که حدود بیست نوع شکل مختلف را در بر مي گیرد. این اشکال منحصر به فرد و متمایز به صورت توخالی هستند و طرح آنها اغلب از اشکال نیم رخ ظروف همچون بطری، گلدان و گلابدان الهام گرفته شده است. نکته ی حائز اهمیت در تزئینات تالار موسیقی در این است که به خاطر این فضای خاص و وجود احجام توخالي، اندكي در فركانس اصوات موسيقي تفاوت حاصل مي گردد و در نتیجه اصوات با كيفيت بسيار عالي به گوش مي رسند. همچنین به خاطر عدم برگشت صدا در اين محيط صوت ايجاد شده به همان صورت توليد شده به صورت بسيار طبيعي و شفاف به گوش می رسد. البته باید توجه داشت که کاربری این تالار تنها اجرای موسیقی نبوده است و شاه عباس در این طبقه از مهمانان ویژه اش پذیرایی می کرده است.
بازدید از کاخ عالی قاپو
آدرس: استان اصفهان، شهر اصفهان، ضلع غربی میدان نقش جهان
ساعات بازدید: همه روزهای هفته از ساعت ۹ صبح تا ۶ عصر (به استثنای روزهای ۱۴ و ۱۵ خرداد، ۲۱ ماه رمضان، ۲۸ صفر و تاسوعا و عاشورا، عمارت عالی قاپو تعطیل است.)
هزینه بازدید: 5000 تومان برای اتباع ایرانی و 50000 تومان برای اتباع خارجی
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.