مسجد امام اصفهان
مسجد امام اصفهان، با گنبد بزرگ فیروزه ای رنگ و سردر آبیِ مقرنس کاری شده اش، نقطه ی اوج هزار سال مسجد سازی در ایران است. نهایت شکوفایی هنر و معماریِ ایرانی-اسلامی را می توان در شبستان ها، ایوان ها و مناره های این مسجد صفوی به نظاره نشست. با عبور از سردر بیرونی و ورود به صحن مسجد امام اصفهان، دنیایی از هنرِ درخشان عصر صفوی مقابل دیدگان شما قرار می گیرد.
معرفی مسجد امام اصفهان
مسجد امام اصفهان یکی از شاهکارهای معماری، کاشی‌کاری و نجاری در عصر صفوی است که در ضلع جنوبی میدان نقش جهان واقع شده است و جایگاه ویژه ای در میان بناهای مذهبیِ ساخته شده در ایران دارد. این مسجد در گذشته به نامهای دیگری همچون مسجد شاه، مسجد سلطانی، مسجد جامع‌ِ عباسی و در برخی متون قدیمی تر به نام های مسجد مهدیه و مسجد المهدی نیز شهرت داشته است.
مسجد امام اصفهان در قرن یازدهم هجری قمری توسط استاد علی اکبر اصفهانی و به دستور شاه عباس کبیر از دارایی های خالص او ساخته شد تا ثواب آن را به روح جدش- شاه تهماسب – اهدا کند و گواه این موضوع نیز کتیبه ای است که در سال 1025 هجری قمری بر سردر این مسجد نصب شده است.
مسجد امام در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارۀ ثبت ۱۰۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید و همراه با میدان نقش جهان در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گرفت.
تاریخچه مسجد امام اصفهان
بر طبق برخی از روایات تاریخی، زمانی که شاه تهماسب یکم (دومین پادشاه سلسله ی صفویه و جد شاه عباس) از یکی از نبردهایش جان سالم به در برده بود، نذر کرد به شکرانه ی نجاتش مسجدی بنا کند، اما به دلیل جنگ های متعدد با ازبکان و نیروهای عثمانی فرصت این کار را نیافت و بدون ادای نذرش از دنیا رفت. اما 35 سال پس از مرگش، شاه عباس کبیر (پنجمین شاهنشاه صفوی) دستور داد تا مسجدی بزرگ در ضلع جنوبی میدان نقش جهان احداث شود. شاه عباس با ساخت این مسجد نذر جدش را ادا کرد و ثواب آن را نیز به روح – شاه تهماسب – اهدا کرد.
شاه عباس اول به غیر از ادای نذر جدش، اهداف دیگری نیز از ساخت این مسجد داشت؛ پیشتر مسجد جامع شهر اصفهان در قرن دوم هجری قمری و در زمان حکومت سلجوقیان ساخته شده بود. مسجد جامع اصفهان تا قبل از به قدرت رسیدن شاه عباس صفوی مهمترین مرکز گردهمایی مردم بود و نماز جماعت در آنجا برگزار می شد. اما پس از به قدرت رسیدن شاه عباس و تغییر پایتخت از قزوین به اصفهان، او تصمیم گرفت محور تجارت و رفت و آمد مردم که تا آن زمان محله ی میدان کهنه، بازار قدیم و اطراف مسجد جامع بود، به میدان نقش جهان منتقل شود. بنابراین به استاد علی اکبر اصفهانی، معمار برجسته ی دوران صفوی، دستور داد تا مسجدی گرانقدر، بزرگ و با ظرفیت مناسب به منظور برگزاری مراسم های مذهبی در ضلع جنوبی میدان نقش جهان احداث کند.
بدین ترتیب ساختِ مسجد امام اصفهان در تاریخ ۱۵ صفر سال ۱۰۲۰ هـ.ق مطابق با ۱۹ آوریل سال ۱۶۱۱ میلادی به دستور شاه عباس کبیر در بیست و چهارمین سال سلطنت وی آغاز شد و در دوره شاه صفی (نوه ی شاه عباس و ششمین پادشاه صفوی) به پایان رسید. اما برخی از تزئینات مسجد را به شاهان بعدی همچون شاه عباس دوم و شاه سلیمان یکم نسبت داده اند.
پنج سال بعد از شروع به ساخت، هنوز کارِ ساخت مسجد به اتمام نرسیده بود. اما به منظور حفظِ چشم انداز میدان نقش جهان، معمار تصمیم گرفت ورودی اصلی مسجد را که در ضلع جنوبی میدان قرار داشت، هر چه زودتر کامل کند و از این رو سردر بیرونی مسجد را با کاشی کاری های معرق تزئین کرد تا بر زیبایی میدان نقش جهان بیافزاید. بدین ترتیب ورودی اصلی، اولین بخش از مسجد امام بود که در تاریخ 1025 هجری قمری (1616 میلادی) به اتمام رسید، اما تکمیل بنای داخلی مسجد در زمان شاه صفی یکم تا سال 1040 هجری قمری (1630 میلادی) ادامه یافت و هفت سال بعد با نصب ازاره‌های مرمرین به اتمام رسید.
آخرین تاریخ های ثبت شده در مسجد به سال های 1077 تا 1095 هجری قمری باز می گردد و نشان از آن دارد که اتمام تزیینات و الحاقات مسجد در دوره‌ی جانشینان شاه صفی یکم (شاه عباس دوم و شاه سلیمان یکم) صورت گرفته است.
معماری مسجد امام اصفهان
ایوان لاجوردی و فیروزه ای رنگ مسجد امام اصفهان با آغوشی باز، بازدیدکنندگان را به سوی خود دعوت می کند. رنگ آبیِ آسمانیِ این ایوان که در ضلع جنوبی میدان نقش جهان واقع شده است، نشان از مکانی آسمانی و فرازمینی دارد، چرا که رنگ آبی بیانگر نگاه به آسمان و عظمت پروردگار می باشد. رنگ آبی آسمانیِ این ایوان در تضاد با رنگ خاکیِ بناهای اطرافش است، و این موضوع نشان دهنده ی آن است که انسان با گذر از این ایوان و ورود به مسجد، از دنیای خاکی فاصله می گیرد و وارد مکانی آسمانی می شود. در طرفین این ایوان، دو مناره به ارتفاع 42 متر دیده می شوند که همچون ایوان با کاشی های معرق لاجوردی و فیروزه ای رنگ زینت یافته اند.
از سردر بیرونی گذر می کنیم و پس از عبور از دالانی نسبتا تاریک، صحنِ روشنِ مسجد مقابل ما قرار می گیرد. این دالان به گونه ای ساخته شده است که هیچ زاویه ای ندارد و شما در هنگام عبور از آن، متوجه تغییر جهت خود نمی شوید و پس از پیمودن آن رو به ایوان جنوبی مسجد، گلدسته هایش و گنبد بزرگ در جهت قبله قرار می گیرید. درباره ی چرخش این دالان در ادامه بیشتر خواهیم گفت.
وقتی از ایوان شمالی وارد حیاط مسجد می شوید، خود را در اقیانوسی آبی رنگ غوطه ور خواهید یافت، چرا که در کاشی کاری‌های هفت رنگ این مسجد، طیف رنگ های لاجوردی و فیروزه ای بر سایر رنگ‌ها غلبه دارند و ماهیتِ آسمانی و معنوی مسجد را به بیننده یادآوری می کنند.
در بدو ورود به مسجد در مقابل خود نخست گنبد بزرگ مسجد و ایوان جنوبی را خواهید دید که دو مناره به ارتفاع 48 متر در طرفین آن قرار گرفته اند. به غیر از این ایوان سه ایوان دیگر نیز در سه طرف دیگر مسجد دیده می شوند. از دیگر اجزای مسجد امام می توان به دو شبستان واقع در غرب و شرق صحن اصلی و دو مدرسه با نام های مدرسه ناصری و مدرسه ی سلیمانیه اشاره کرد که به ترتیب در زاویه جنوب شرقی و جنوب غربی مسجد به صورت قرینه احداث شده اند.
مهمترین بخش های تشکیل دهنده ی مسجد امام اصفهان عبارتند از:
- گنبد بزرگ
- دو مناره ی ایوان جنوبی به ارتفاع 48 متر
- دو مناره واقع در میدان نقش جهان به ارتفاع 42 متر
- چهار ایوان در چهار طرف مسجد
- شبستان غربی
- شبستان شرقی
- مدرسه ناصری
- مدرسه سلیمانیه
گنبد مسجد امام اصفهان
گنبد بزرگ و فیروزه ای رنگِ مسجدِ امام اصفهان، بلندتر از هر بنای دیگری در میدان نفش جهان خودنمایی می کند و جایگاه مهم دین در عصر صفوی را به ما یادآوری می کند. گنبد مسجد امام از نوع دو پوسته می باشد؛ ارتفاع پوسته ی بیرونی 52 متر و ارتفاع پوسته ی داخلی 38 متر می باشد که هر دو با کاشی کاری تزئین شده اند. یکی از دلایل دو پوسته زدن این گنبد، به خاطر توجه به مقیاس مسجد و مقیاس شهر اصفهان بوده است.گنبد بزرگ و بلند، نشان دهنده ی اهمیت مسجد است و پوسته ی بیرونیِ گنید را بلند و مرتفع ساخته اند تا از قسمت های مختلف شهر دیده شود. از طرفی برای اینکه مقیاس تالار زیر گنبد ناهمگون نباشد و همچون تونلی عمودی به نظر نیاید، پوسته ی زیرین را در ارتفاع کمتری اجرا کرده اند. یکی دیگر از دلایل دو پوسته زدن گنبدِ مسجد امام، افزایش استحکام آن و عایق بندی بهتر دما و انعکاس صدا می باشد. تزئینات پوسته ی بیرونی گنبد شامل کاشی کاری و نواری لاجوردی رنگ بر روی گردن گنبد است که آیات قرآن بر روی آن نوشته شده است و در زیر آن نیز صلوات بر معصومین دیده می شود. یکی از نکات حائز اهمیت در ساخت گنبد مسجد امام، انعکاس صدا در زیر آن می باشد که در ادامه بیشتر درباره ی آن توضیح خواهیم داد.
مناره های مسجد امام اصفهان
بیشتر مساجد شیعیان از دو مناره تشکیل شده است، اما در مسجد امام اصفهان 4 مناره دیده می شود. دو مناره یِ سردر ورودی که در میدان نقش جهان قرار دارند 42 متر ارتفاع و دو مناره ی اصلی که در حیاطِ مسجد واقع شده اند، 48 متر ارتفاع دارند. دو مناره ی درون حیاط مسجد که در طرفین ایوان جنوبی واقع شده اند، با کاشی تزیین شده‌اند و نامهای محمد و علی به‌طور تکراری به خط بنایی بر بدنه آن‌ها نقش بسته است. هر چهار مناره دارای گلدسته هستند، اما بنا بر نظر برخی مورخان از این گلدسته ها برای اذان استفاده نمی شده است، چرا که مناره ها به خاطر ارتفاع زیادشان بر کاخ عالی قاپو و سایر کاخ های سلطنتی مشرف بوده اند و به همین دلیل این گلدسته ها بیشتر جنبه ی نمادین و تزئینی داشته اند.
چهار ایوان مسجد امام اصفهان
مسجد امام اصفهان مسجدی است ۴ ایوانی. ایوان جنوبی بزرگترین ایوان مسجد با ارتفاع 33 متر است که دومناره (48 متر) در طرفین آن واقع شده اند و گنبد بزرگ مسجد نیز در پشت آن ساخته شده است. ایوان شمالی مسجد از طریق دالانی به ورودی اصلی مسجد که به سمت میدان نقش جهان باز می شود، متصل است و بازدیدکنندگان از این ایوان وارد مسجد می شوند. دو ایوان شرقی و غربی به خلاف شیوه‌های مرسوم در مساجد ایران به اطاقهای گنبددار منتهی می‌گردند که احتمالاً از طرح مسجد جامع تیموری سمرقند، معروف به بی‌بی خانم، اقتباس شده است. این ایوان ها با هنر مقرنس کاری و کاشی کاری هفت رنگ آبی و لاجوردی زینت یافته اند و بر زیبایی مجموعه افزوده اند.
شبستان شرقی و غربی
شبستان به بخشی از مسجد می گویند که مسقف است و از هر چهار طرف بسته می باشد. شبستان ها اغلب دارای ستون‌های یک شکل و موازی‌اند که به صحن مسجد راه دارند. از شبستان ها معمولا برای برگزاری نماز جماعت و سایر مراسم های مذهبی در فصول سرد سال استفاده می شود. مسجد امام اصفهان نیز دارای دو شبستان قرینه در اضلاع شرقی و غربی صحن است؛ شبستان شرقی بزرگتر اما ساده و بدون تزئین است و شبستان غربی کوچکتر است، اما در تزئین آن از کاشی های خشتی هفت رنگ استفاده شده است. همچنین محراب مرمری شبستان غربی یکی از زیباترین محراب ها در میان مساجد شهر اصفهان می باشد.
مدرسه ناصری و مدرسه ی سلیمانیه
در گوشه ی جنوب غربی و جنوب شرقی مسجد امام اصفهان دو مدرسه واقع شده اند: مدرسه ی واقع در گوشه ی جنوب شرقی، مدرسه ی ناصری و مدرسه ی واقع در گوشه ی جنوب غربی را مدرسه ی سلیمانیه می نامند. هر دو مدرسه همچون مسجد با کاشی کاری و مقرنس کاری های زیبا تزئین شده اند و بنای مسجد را تکمیل کرده اند.
مدرسه ی علمیه ی ناصریه یا ناصری که از آن با نام مدرسه ی عباسی نیز یاد می شود، مربوط به زمان شاه عباس اول می باشد و در دوره ی شاه سلیمان ساخت آن به اتمام رسید. این مدرسه دارای دو ایوان و چند اتاق برای زندگی طلاب بود و از آنجاکه در زمان ناصرالدین شاه قاجار مرمت شده بود، به مدرسه ی ناصری شهرت یافت.
مدرسه ی سلیمانیه در زمان شاه سلیمان صفوی ساخته شد و به همین جهت به مدرسه ی سلیمانیه شهرت یافته است. مدرسه ی سلیمانیه شبیه به مدرسه ناصری به صورت دو ایوانی ساخته شده است، اما فاقد اتاق یا حجره ای به جهت اسکان می باشد.
سنگاب های مسجد امام اصفهان
سنگاب به ظرف سنگی بزرگی گفته می شود که آن را از آب پر می کردند و معمولا در فضای بیرونی مسجد و یا در سایر اماکن عمومی قرار می دادند و پیشینیان برای وضو و یا آشامیدن از آن استفاده می کردند. امروزه هفت سنگاب از جنس سنگ آهک، سنگ یشم و سنگ مرمر در مسجد امام اصفهان وجود دارند که با هنر سنگتراشی و خطاطی تزئین شده اند و در قسمت ها مختلف مسجد قرار گرفته اند.
مهمترین ویژگی های مسجد امام اصفهان
مهمترین ویژگی های مسجد امام اصفهان که آن را از سایر مساجد ایرانی متمایز می کند، به شرح زیر می باشد.
حل مساله ی اختلاف زاویه ی ورودی مسجد با قبله
مسجد امام و میدان نقش جهان در یک راستا قرار ندارند و دلیل آن نیز لزوم رعایت جهت قبله در مسجد می باشد. ورودی مسجد که در میدان نقش جهان قرار دارد، کاملا در راستای ضلع جنوبی میدان می باشد و با این ضلعِ میدان هماهنگ شده است. به عبارت بهتر اگر طراحان مسجد می خواستند، ورودی مسجد را در راستای قبله بسازند، تقارن موجود بین ضلع جنوبی میدان با سایر اضلاع به هم می خورد و ضلع جنوبیِ میدان نامتقارن به نظر می رسید. از طرفی مسجد نیز می بایست در جهت قبله ساخته می شد. برای حل این مشکل طراحان راه حلی شگفت انگیز ارائه دادند: طراحان مسجد به منظور رفعِ ناهماهنگیِ موجود بین ورودی مسجد (به سمت جنوب) و خودِ مسجد (به سمت جنوب غربی و قبله) میان این ورودی و ایوان شمالی مسجد، دالان مورّبی ساخته اند. این دالان به گونه ای طراحی شده است که با زاویه ی 45 درجه رو به قبله قرار می گیرد و فرد وارد شونده، متوجه تغییر جهت خود نمی شود و تاثیری در خودآگاه او نمی گذارد. به بیان ساده تر می توان گفت وقتی نمازگزار در جهت جنوب وارد مسجد می شود، پس از عبور از این دالان رو به جنوب غربی یعنی در جهت قبله قرار می گیرد، بدون اینکه خود او متوجه این تغییر جهت شده باشد.
مناره هایی که هم راستا نیستند…
نکته ی مهم دیگر مربوط به دو مناره ی سردر ورودی (با ارتفاع 42 متر) و دو مناره ی ایوان جنوبی (با ارتفاع 48 متر) می باشد. دو مناره ی سردر ورودی با دو مناره ی ایوان جنوبی در یک راستا قرار ندارند، اما اگر از سردر قیصریه واقع در ضلع شمالی میدان نقش جهان به این چهار مناره نگاه کنیم، مناره های سردر ورودی و مناره های ایوان جنوبی را در یک راستا می بینیم، به گونه ای که به نظر می رسد مناره های بلند ترِ ایوان جنوبی انعکاسی از دو مناره ی ورودی هستند و این موضوع نیز در نوع خود حائز اهمیت است و گواهی بر نبوغ طراح مسجد می باشد.
انعکاس صدا در مرکز گنبد
گنبد بزرگ مسجد امام به گونه ای طراحی شده است که در زیر نقطه ی مرکزی آن، کمترین صدا با وضوح و شدت بالایی انعکاس می یابد. همین موضوع باعث شده است تا برخی از بازدیدکنندگان و یا راهنمایان تور که از این ویژگی اطلاع دارند، در زیر نقطه ی مرکزی گنبد بایستند و با ایجاد صدایی آهسته همچون تکان دادن یک اسکناس خشک، کوبیدن پا بر زمین و یا کف زدن، منعکس شدن صدا در کل حیاط مسجد را به دیگران نشان دهند. این ویژگیِ گنبد در گذشته های دور که دستگاه‌های صوتی و سایر دستگاه های تقویت صدا وجود نداشته است، برای اذان گفتن و ایراد سخنرانی‌ها بسیار مورد استفاده قرار می‌گرفته است. این ویژگی برجسته در مساجد دیگر به چشم نمی‌خورد و گواهی بر آشنایی طراحان و معماران مسجد امام با مسائل مربوط به علم فیزیک و پژواک صوت می باشد.
آدرس: اصفهان، ضلع جنوب میدان نقش جهان
زمان بازدید: هر روز به جز جمعه ها، ایام سوگواری، اعتکاف و هنگام نماز ظهر
ساعات بازدید: از ساعت ۹ صبح الی ۱۱:۳۰ و ۱۳ الی ۱۶:۳۰
هزینه بازدید: 5000 تومان برای گردشگران ایرانی و 50000 تومان برای گردشگران خارجی
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.