مسجد شیخ لطف الله

مسجد شیخ لطف الله؛ مسجدی برای خاندان سلطنتی

ضلع شرقی میدان نقش جهان قرن هاست که میزبان یکی از زیباترین مساجدِ دنیا می باشد؛ مسجد شیخ لطف الله یکی دیگر از شاهکارهای معماری عصر صفوی است که همچون بسیاری دیگر از بناهای تاریخیِ  شهر اصفهان به دستور شاه عباس کبیر و به احترام و افتخار شيخ لطف الله جبل عاملی احداث گردید. این مسجد دیدنی بر خلاف بسیاری دیگر از مساجد، صحن و مناره ندارد و به شکل اختصاصی برای نماز خواندن شاهان صفوی و همسران آنها ساخته شده بود. مسجد شیخ لطف الله در سبک معماری اصفهانی توسط معمارِ نامی عصر صفوی -استاد محمدرضا اصفهانی- در ضلع شرقی میدان نقش جهان احداث گردید و روبروی عمارت عالی قاپو قرار دارد. این مسجدِ تاریخی در 15 دیماه سال 1310 با شماره 1050 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.

تاریخچه مسجد شیخ لطف الله

شاه عباس کبیر در سال 981 هجری شمسی (1602 میلادی / 1011 قمری) دستور داد برای تجلیل از مقام شامخ شيخ لطف الله جبل عاملی –روحانی شیعه- مسجدی در ضلع شرقی میدان نقش جهان احداث گردد. استاد محمدرضا اصفهانی که یکی از معماران نامدار عصر صفوی بود، برای ساخت این مسجد انتخاب شد و مسجد شیخ لطف الله را بر روی بقایای یک مسجد قدیمی احداث کرد. ساخت این مسجد در حدود 17 سال به طول انجامید و نهایتا در سال 998 هجری شمسی به پایان رسید. مسجد شیخ لطف الله یک مسجد درباری بود و تنها شاه و خانواده ی سلطنتی اجازه ی ورود به این مسجد را داشتند و مردم عادی برای اقامه ی نماز به مسجد شاه (مسجد امام) -واقع در ضلع جنوبی میدان نقش جهان– مراجعت می کردند. مسجد شیخ لطف الله در طول تاریخ با اسامی دیگری همچون مسجد ملا فتح الله و مسجد صدر نیز شناخته می شد، اما در نهایت به همان نام شیخ لطف الله شهرت یافت.

شيخ لطف الله جبل عاملی چه کسی بود؟

شیخ لطف الله بن عبدالکریم بن ابراهیم بن علی بن عبدالعال که اغلب با نام های شیخ لطف الله جبل عاملی و یا شیخ لطف الله میسی شناخته می شود، یکی از علمای بزرگ شیعه و فقهای قرن ده و یازده هجری قمری بود که در منطقه ی جبل عامل لبنان و شهر میس سکونت داشت. در آن زمان پادشاهان صفوی به ترویج و گسترش مذهب شیعه اهمیت بسیار می دادند و برای فقها و دانشمندان شیعه نیز ارزش بسیاری قائل بودند. از این رو برخی از این علمای شیعه همچون شیخ لطف الله جبل عاملی، شیخ حسین بن عبدالصمد حارثی -پدر شیخ بهائی- به همراه برخی دیگر از علمای شیعه به دعوت شاه عباس کبیر از لبنان به ایران مهاجرت کردند تا در گسترش مذهب شیعه سهیم باشند.

شیخ لطف الله جبل عاملی ابتدا در شهر مشهد مقدس ساکن شد و در محضر بزرگانی مانند ملا عبدالله شوشتری به تحصیل پرداخت و پس از چندی از جانب شاه عباس کبیر به خدمت آستان قدس رضوی انتخاب گردید. او پس از فتنه ی ازبکان، شهر قزوین را برای سکونت برگزید و در آنجا به تدریس علوم دینی مشغول شد. سرانجام شاه عباس کبیر که بزرگی و مقام علمی شیخ را دیده بود، او را به شهر  اصفهان دعوت نمود و دستور داد برای احترام و تجلیل از وی، مسجدی در ضلع شرقی میدان نقش جهان احداث گردد. گفته می شود شیخ لطف الله پدر زن شاه عباس بوده است و تا پایان عمرش در سال ۱۰۳۵ هجری قمری در شهر اصفهان سکونت داشت. شیخ لطف الله با شیخ بهایی معاصر بود و شیخ از وی تجلیل و احترام می نمود.

معماری مسجد شیخ لطف الله؛ مسجدی بدون مناره و صحن

استاد محمد رضا اصفهانی یکی از زبردست ‌ترین معماران دوره صفوی بود که از طرف شاه عباس کبیر ماموریت یافت تا در ضلع شرقی میدان نقش جهان مسجدی گرانقدر و در خور شخصیت شیخ لطف الله جبل عاملی احداث کند. او شیوه ی اصفهانی را برای ساخت این مسجد برگزید و نهایتا بعد از 17 سال، ساخت مسجد شیخ لطف الله را به اتمام رساند. دلیل طولانی شدن ساختِ این مسجد را می توان به خاطر به کار بردن تزئینات بی شمار آن ذکر کرد. استاد معمار به منظور زیبا سازی این مسجد از هنر کاشیکاری هفت رنگ و معرق استفاده کرده است و تابش نور آفتاب بر روی کاشی های رنگارنگ براق و  لعاب دار جلوه ای منحصر به فرد و معنوی به این مسجد بخشیده است. آنچه که مسجد شیخ لطف الله را از سایر مساجد متمایز می کند، عدم وجود صحن ورودی و مناره است که در ادامه درباره ی دلیل این موضوع و دیگر ویژگی های معماری این مسجد بیشتر توضیح خواهیم داد.

گنبد مسجد شیخ لطف الله؛ مدورترین گنبد جهان

گنبد نخودی رنگ مسجد شیخ لطف الله مدورترین گنبد جهان است که با نقوش اسلیمی به زیبایی تزئین شده است. رنگ کاشی های گنبد مسجد شیخ لطف الله با توجه به زاویه ی تابش نور خورشید بر روی آن تغییر می کند و از رنگ صورتی به بژ و نخودی در نوسان می باشد.  این گنبد به صورت دو پوسته ی پیوسته ساخته شده است و ارتفاع راس گنبد از سطح زمین 32 متر می باشد که در مقایسه با گنبد سایر مساجد کمی کوتاه تر به نظر می رسد، اما با این وجود از میدان نقش جهان به خوبی قابل رویت می باشد. این گنبد بر روی دیوارهایی بسیار مستحکم بنا شده است تا توان تحملِ وزن و فشار گنبد را داشته باشند. بر روی نمای بیرونی این گنبد و در قسمت ساقه ی آن، کتیبه ای به خط ثلث بر روی کاشی های معرق لاجوردی رنگ به چشم می خورد که سوره های شمس، انسان و کوثر بر روی آن نقش بسته است. پایین این کتیبه، 16 پنجره ی مشبک در فاصله ی 170 سانتی متری از یکدیگر ساخته شده اند که وظیفه ی روشنایی و تهویه ی هوای شبستان را بر عهده دارند.

ورودی مسجد شیخ لطف الله

ورودیِ لاجوردی و فیروزه ای رنگ مسجد شیخ لطف الله اصفهان در تضاد کامل با ساختمان های خاکی رنگ اطراف می باشد و هدف معمار از این کار، یادآوری بُعد آسمانی این مسجد در برابر بُعد زمینی ساختمان های جانبی می باشد. ورودی این مسجد که به آن جلوخان نیز می گویند، نسبت به ساختمان های اطراف با عقب نشینی همراه است و بازدید کننده گان به محض ورود به این قسمت، خود را در حریم امن الهی خواهند یافت.

مقرنس کاری های چشم نوازِ طاق ورودی و استفاده از کاشیکاری های هفت رنگ  با نقوشی از گل و بته به همراه پنجره های مشبک، اولین موردی است که در این قسمت از مسجد خودنمایی می کنند. قسمت پایینی ورودیِ مسجد شیخ لطف الله با سنگ های مرمر زرد رنگ تزئین شده است و سکوهای طرفین نیز از همین نوع سنگ می باشند. گفته می شود درِ ورودی مسجد به صورت یکپارچه از چوب چنار ساخته شده است و پس از گذشت قرن ها همچون روز اول استوار و پابرجا برای ما به یادگار باقی مانده است. بالای در ورودی نیز کتیبه ای به شکل نواری ممتمد به خط ثلث علیرضا عباسی به چشم می خورد که سال 1012 هجری قمری را نشان می دهد. بیش از این شما را در ورودی مسجد معطل نمی کنیم و وارد مسجد می شویم.

به سمت شبستان اصلی مسجد

پس از عبور از درِ چوبی مسجد خود را در برابر راهرویی به طول 28 متر خواهید یافت. مسیر این راهرو مستقیم نیست و با چرخش هایی به سمت چپ و راست همراه هست که در ادامه درباره ی علت ساخت این راهرو و چرخش آن توضیح خواهیم داد. این راهرو با هنر کاشیکاری هفت رنگ در رنگ های سبز و لاجوردی و فیروزه ای، تزئین شده است و فضایی معنوی را پدید آورده است. در حقیقت فضای کم نور این راهرو به نمازگزار کمک می کند تا آهسته آهسته از دنیای پرهیاهوی شهری فاصله بگیرد و برای عبادت با خالق خود آماده شود. پس از عبور از این دالان نسبتاً تاریک به یکباره وارد دنیایی از رنگ و نور شبستان اصلی می شوید و این تضادِ نور، علاوه بر آنکه جلوه ی شبستان اصلی را دو چندان می کند، بار دیگر نبوغ طراح و سازنده ی مسجد را به ما یادآور می شود. سمت چپ این راهرو و پیش از رسیدن به انحنا، دری را خواهیم دید که به شبستان زمستانیِ مسجد راه دارد؛ این شبستان همچنان که از نامش پیداست در ماه های سرد سال مورد استفاده قرار می گرفته است و تزئیناتی در آن به چشم نمی خورد.

شبستان اصلی مسجد شیخ لطف الله؛ نوازشگر روح و دیدگان

پس از گذر از راهروی کم نور، به یکباره خود را در دنیایی از رنگ و نور، زیبایی و شکوه و جلال و عظمت معماری عصر صفوی خواهید یافت.  شبستانِ اصلی مسجد شیخ لطف الله با گنبد با شکوه طلایی رنگش، کاشی کاری های کم نظیر و طاق های جناغی، همچون رویایی شیرین نوازشگر روح و دیدگان شما خواهد بود و لذت بازدید از آن را تا سال ها فراموش نخواهید کرد.

شبستان مسجد شیخ لطف الله به شکل مربعی به مساحت 361 مترمربع ساخته شده است(هر ضلع 19 متر). این شبستان به گونه ای طراحی و اجرا شده است که با فاصله گرفتن از سطح زمین، ابتدا از شکلِ مربع به شکل یک هشت ضلعی و سپس در بخش ساقه ی گنبد به یک دایره تبدیل می شود. این تبدیلِ پلان از مربع به دایره جز ویژگی‌های مهم معماری مسجد شیخ لطف الله است که از سبک معماری ساسانی برای ما به یادگار باقی مانده است. دور تا دور این شبستان، هشت طاق جناغی دیده می شود که گنبد مسجد بر روی آنها استوار گشته است. حاشیه های این طاق های جناغی همانطور که در تصویر پیداست با کاشی های فیروزه ای رنگ زینت یافته است و طاق ها به خوبی از یکدیگر متمایز شده اند. شانزده پنجره ی مشبک که در قسمت ساقه ی گنبد تعبیه شده اند، وظیفه ی روشنایی و تهویه ی هوای شبستان را بر عهده دارند و عبور نور از این پنجره های مشبک به معنوی تر شدن شبستان کمک می کند. همچنین بالا و پایین این پنجره ها، دو کتیبه به شکل نواری آبی رنگ و به خط رضا عباسی دیده می شوند که در مورد آداب ورود به مسجد و آیات سوره جمعه و نصر می باشند.

جالب توجه ترین قسمتِ داخلی گنبد، طاووسی است که دقیقا در راس داخلی گنبد نقش بسته است. دیدن این طاووس به دلیل اندازه ی کوچک آن و فاصله ی زیاد راس داخلی گنبد از سطح زمین کمی مشکل است و برای مشاهده ی آن باید کاملا به سمت بالا بنگرید. برخی از گردشگران به منظور مشاهده ی بهتر این طاووس بر روی کف شبستان دراز می کشند تا بتوانند راحت تر از این طاووس زیبا عکس برداری کنند. تصویر این طاووس از دو جهت حائز اهمیت است:

نقش بستن تصاویر حیوانات در مساجد، امری مرسوم نیست و حتی آن را حرام می شمارند. اما معمار تصویر این طاووس را در راس گنبد قرار داده است.

پرهای این طاووس در واقع پرتوهای نوری هستند که از طاق بالای دربِ ورودی مسجد می تابند و تصویر این طاووس را به زیبایی تکمیل می کنند.

محراب مسجد شیخ لطف الله نیز همچون دیگر بخش‌های این مسجد، مجموعه ای بی‌ نظیر از معماری، کاشی‌ کاری‌های معرق و مقرنس‌های زیبا را پیش روی بازدیدکننده گان قرار می دهد و باعث تحسین همگان می شود. این محراب با طاق دندانه دارش و نقوش ظریف اسلیمی به زیبایی آراسته شده است و کتیبه ای را در خود جای داده است که به نام سازنده ی مسجد یعنی استاد محمد رضا اصفهانی اشاره دارد: “عمل فقیر حقیر محتاج بر رحمت خدا محمدرضا ابن استاد حسین بنای اصفهان”

شگفتی های مسجد شیخ لطف الله

• مسجد شیخ لطف الله مناره و صحن ندارد!

اولین تصویری که با شنیدن نام مسجد در ذهن ما تداعی می شود، گنبدی بزرگ با یک یا دو مناره در طرفین آن می باشد. به عبارتی می توان گفت مناره ها بخش مهم و جدایی ناپذیر در معماری مساجد می باشند و فلسفه ی وجودي آنها براي اذان گفتن و دعوت مردم به اقامه ی نماز می باشد. اما از آنجا که مسجد شیخ لطف الله را صرفاَ برای عبادت و اقامه ی نماز شاه صفوی و خانواده ی درباری ساخته بودند و مردم عادی اجازه ی ورود به این مسجد را نداشتند، نیازی به ساخت مناره و دعوت عموم مردم برای اقامه ی نماز نیز احساس نمی شد. همچنین در برخی روایات نیز آمده است که گنبد نمادی از زن می باشد و از آنجا که مسجد شیخ لطف الله برای زنان دربار ساخته شده بود، مناره ای نیز برای آن ساخته نشده است.

عدم وجود مناره تنها وجه تمایز مسجد شیخ لطف الله با دیگر مساجد نیست؛ بلکه در این مسجد خبری از صحن یا همان حیاط ورودی نیست و نمازگزار بعد از گذر از یک راهرو، مستقیم وارد شبستان اصلی مسجد می شود. اگر معمار، صحنی برای مسجد شیخ لطف الله در نظر می گرفت، آنگاه تقارن موجود بین این مسجد و عمارت عالی قاپو که رو بروی آن واقع شده است، از بین می رفت، چرا که این صحن می بایست در جهت قبله (جنوب غربی) ساخته شود و تقارن ضلع شرقی میدان با سایر اضلاع به هم می خورد.

• چرا راهروی ورودی مسجد را به صورت منحنی ساخته اند؟

همانطور که پیشتر گفته شد، مسجد شیخ لطف الله در ضلع شرقی میدان نقش جهان ساخته شده است و درِ ورودی آن نیز رو به سمت شرق باز می شود. بنابراین اگر معماران می خواستند مسجد و محراب شیخ لطف الله را همچون سایر مساجد در راستای درِ ورودی احداث کنند، قبله رو به شرق قرار می گرفت و ساخت مسجد با مشکل روبرو می شد. برای حل این مشکل طراحان مسجد شیخ لطف الله راه حلی شگفت انگیز ارائه دادند: آنها به منظور رفعِ ناهماهنگیِ موجود بین ورودی مسجد (به سمت شرق) و جهت قبله (به سمت جنوب غربی) میان‌ ورودی‌‌ِ مسجد و شبستان اصلی، راهرویی منحنی ساخته اند.

همانطور که در تصویر مشخص است،  نمازگزار پس از ورود به این راهرو، مسیر خود را ابتدا به سمت چپ و سپس به سمت راست ادامه می دهد و در نهایت رو به محرابِ مسجد و در جهت قبله قرار می گیرد. به بیان ساده تر می توان گفت وقتی نمازگزار در جهت شرق وارد مسجد می شود، پس از عبور از این راهرو رو به جنوب غربی یعنی در جهت قبله قرار می گیرد و مشابه این طراحی را در مسجد امام اصفهان (واقع در ضلع جنوبی میدان نقش جهان) نیز شاهد هستیم. اگر معمارن این راهروی منحنی را نمی ساختند، به ناچار مجبور می شدند، ورودی مسجد را در جهت جنوب غرب (به سمت قبله) بنا کنند و در نتیجه تقارن موجود بین ضلع شرقیِ میدانِ نقش جهان با سایر اضلاع به هم می خورد و ضلع شرقی ناهماهنگ به نظر می رسید.

• ماجرای تونل مخفی چیست؟

براساس شواهد و روایت های تاریخی، راهرویی زیرزمینی در میدان نقش جهان وجود دارد که عمارت عالی قاپو را به مسجد شیخ لطف الله متصل می کند. از آنجا که مسجد شیخ لطف الله به صورت اختصاصی برای اقامه ی نماز خاندان صفوی و همسران آنها ساخته شده بود، این راهروی زیرزمین به منظور عبور و مرور زنان و خانواده شاه از کاخ عالی قاپو به مسجد شیخ لطف الله مورد استفاده قرار می گرفته است. در حال حاضر ارتباط کامل این راهرو با عالی قاپو برقرار نیست وبه دلیل ساخت حوض بزرگ در وسط میدان نقش جهان ارتباط دو بخش این راهرو قطع شده است.

آدرس: اصفهان، ضلع شرقی میدان نقش جهان، روبروی عمارت عالی قاپو

ساعات بازدید: از ساعت 9 الی 17 به استثنای ساعات برگزاری نماز ظهر.

هزینه ی بازدید: 5000 تومان برای شهروندان ایرانی، 50000 تومان برای گردشگران خارجی