کاخ چهلستون اصفهان
کاخ چهلستون اصفهان، مبارک ترین بنای دنیا
معرفی کاخ چهلستون
روزگار طلاییِ عصر صفوی در زمان شاه عباس اول و دوم مقارن بود با رفت و آمد سفرا و نمایندگان دولت های خارجی. از این رو لازم بود تا کاخی جدید برای پذیرایی از این مهمانان ساخته شود؛ کاخی که از یک طرف شکوه و عظمت حکومت صفوی را به سفرا و مهمانان یادآور شود و از طرف دیگر آن ها را با هنر ناب و اصیل ایرانی، آشنا سازد. بدین ترتیب عمارت چهلستون در سال 1026 هجری شمسی در میان باغی وسیع به همین نام افتتاح گردید.
مجموعه ی چهلستون اصفهان در سال 1310 با شماره 108 در فهرست میراث ملی ایران جای گرفت و در سال 2011 میلادی نیز نام باغ چهلستون به همراه هشت باغ ایرانی دیگر در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
تاریخچه ی کاخ چهلستون اصفهان
دوره ی صفویه
تاریخچه ی کاخ چهلستون اصفهان همچون بسیاری دیگر از اماکن تاریخی این شهر به عصر صفویه و به دوران سلطنت شاه عباس کبیر باز می گردد. در سال 977 هجری شمسی (1007 ه ق) به فرمان شاه عباس کبیر، پایتخت از قزوین به اصفهان منتقل شده بود و شاه صفوی دستور داده بود تا بناهایی با شکوه و شایسته ی پایتخت جدید ساخته شوند؛ از این رو کاخ ها و عمارت هایی همچون کاخ عالی قاپو، کاخ هشت بهشت، کاخ چهار باغ (عمارت رکیب‌خانه) و… در اطراف میدان نقش جهان احداث شدند. از طرفی حکومت صفوی که در آن دوران روزگار طلایی خود را سپری می کرد، با کشور های خارجی مراودات بسیار داشت و ضروری می نمود عمارتی جدید ساخته شود تا برای پذیراییِ شایسته از سفرا، نمایندگان و رجل سیاسی کشورهای خارجی مورد استفاده قرارگیرد؛ عمارتی که از یک طرف شکوه و عظمت حکومت صفوی را به سفرا و مهمانان یادآور شود و از طرف دیگر آن ها را با هنر ناب و اصیل ایرانی، آشنا سازد. از این رو به دستور شاه عباس اول عمارتی کوچک به شكل کلاه‌فرنگی در میان باغ چهلستون، ساخته شد. این عمارت کوچک سنگ بنای اولیه ی كاخ چهلستون بود که در دوره های بعد تکمیل و گسترش یافت. اما در برخی منابع ذکر شده است، عمارت چهلستون در ابتدا محلی برای استراحت شاه عباس اول بوده است و به مرور تبدیل به مکانی برای پذیرایی از مهمانان خارجی شده است.
در زمان شاه صفی یکم عمارت چهلستون تغییر چندانی به خود ندید تا اینکه شاه عباس دوم بر مسند قدرت نشست. شاه عباس دوم نیز همچون پدربزرگ خود -شاه عباس کبیر- به دنبال افزایش شکوه و جلال حکومت صفوی بود. از این رو به دستور شاه عباس دوم بر وسعت عمارت چهل ستون افزوده گشت و از برترین معماران و هنرمندان خواسته شد تا نهایت سلیقه و هنر خود را در تکمیل و تزئین عمارت چهلستون به کار برند؛ بر همین اساس معماران ایوان ها، تالارها و اتاق هایی جدید به عمارت افزودند، هنرمندانِ آینه کار، كاشی كار، منبت کار و نقاش وظیفه ی تزئین و زیبا سازی نمای درونی و بیرونی کاخ را بر عهده گرفتند و باغبانان نیز بر زیبایی درختان باغ افزودند. ایوان ستوندار با 18 ستون، تالار آینه، دو اتاق بزرگ شمالی و جنوبیِ تالار آینه، ایوان های شمالی و جنوبیِ تالار مرکزی (تالار سلطنتی) و حوض بزرگ مقابل تالار در کنار تزیینات نقاشی، آینه كاری، كاشی كاری، منبت کاری و خاتم کاریِ دیوارها و سقف‌ها همگی در زمان شاه عباس دوم به عمارت چهلستون افزوده شدند و بنای چهلستون از یک عمارت ساده تبدیل به کاخی بسیار مجلل و باشکوه شد. سرانجام کاخ چهلستون در سال 1057 هجری قمری مطابق با 1026 هجری شمسی (1647 میلادی) مقارن با پنجمین سالگرد سلطنت شاه عباس دوم با حضور وی، سفرا و مهمانان خارجی افتتاح گردید و به عنوان محلی برای پذیرایی از مهمانان خارجی و نمایندگان سیاسی کشور های دیگر مورد استفاده قرار گرفت.
پس از شاه عباس دوم نیز کاخ چهلستون تا پایان حکومت صفویان، پذیرای مهمانان خارجی بود و یکی از مهمترین اماکن سلطنتی و حکومتی صفویان به حساب می آمد. اما متاسفانه در دوازدهمین سال سلطنت شاه سلطان حسین، کاخ چهلستون طمعه ی حریق شد و بسیاری از تزئینات کاخ از بین رفتند.
پس از صفویان
با مطالعه ی سفرنامه های جهانگردان اروپایی همچون اوژن فلاندن و پاسکال کوست فرانسوی که در دوران سلطنت محمدشاه قاجار از ایران بازدید کرده بودند، متوجه می شویم که کاخ و باغ چهلستون پس از عصر صفویه تغییر چندانی نکرده است و به همان شکل قدیمی باقی مانده است.
دوره ی قاجار و پهلوی
کاخ چهلستون اصفهان نیز همچون کاخ هشت بهشت، کاخ عالی قاپو و بسیاری دیگر از بناهای صفوی، در دوره ی قاجار مورد بی مهری قرار گرفت و عدم رسیدگی و توجه به آن خسارت های زیادی را به کاخ تحمیل کرد. به عنوان مثال در دوران حکمرانی ظل السطان -پسر ارشد ناصرالدین شاه – بر اصفهان حوض مرمری و جوی های سنگی باغ مسدود گشتند، نقاشی های باشکوه کاخ به دلیل عدم رسیدگی از دیوار جدا شدند و برخی از نقاشی ها نیز در زیر لایه ای از گچ مدفون گشتند. در این دوران دیگر خبری از آن آینه کاری ها و کاشی کاری های باشکوه نبود و بی توجهی به حدی زیاد بود که در اواخر حکومت قاجار کاخ چهلستون و عالی قاپو تبدیل به زباله‌دانی شده بودند.
در زمان حکومت پهلوی یک تیم باستان شناسی از کشور ایتالیا وظیفه ی ترمیم و احیای کاخ چهلستون را بر عهده گرفت. آنها با استفاده از تصاویری که سیاحان و جهانگردان در دوره های گذشته از کاخ تهیه کرده بودند، بازسازی کاخ را آغاز کردند. لایه های گچ با صرفِ وقت بسیار زدوده شدند و نقاشی های دیواری کاخ دوباره هویدا گشتند و حتی در و پنجره های جدیدی را مطابق با تصاویری که در اختیار داشتند، به همان شیوه ی قدیمی ساختند و در محل خود قرار دادند. بعد از این تعمیرات اساسی کاخ به موزه تبدیل شد و آثار مهم دوره‌های مختلف تاریخی در آن به نمایش درآمد.
معماری کاخ چهلستون
کاخ چهلستون اصفهان با وسعت 2120 متر مربع در میان باغی وسیع به همین نام قرار گرفته است و از بخش های مختلفی همچون ایوان ستوندار، تالار آینه، تالار مرکزی (تالار سلطنتی)، اتاق ها و ایوان های جانبی تشکیل شده است.
مهمترین خصیصه ای که کاخ چهلستون را از سایر بناهای هم عصر خود متمایز ساخته است، به کار بردن تزئیناتِ ناب و کم نظیر ایرانی همچون نقاشی، نگارگری، منبت کاری، خاتم کاری و آینه‌کاری است که جلوه ای ویژه به کاخ بخشیده است و نمونه ی آن را در کمتر عمارت دیگری می توان یافت. در ادامه شما را با قسمت های مختلف این کاخ آشنا می سازیم.
باغ چهلستون و استخر
باغ وسیع و سرسبزِ چهلستون با وسعت تقریبی 67 هزار مترمربع در غرب میدان نقش جهان قرار گرفته است و قرن هاست که کاخ چهلستون را در دل خود جای داده است. باغ چهلستون در زمان حکومت صفویان گسترده تر از امروز بوده است و در گذر زمان از وسعت آن کاسته شده است. این باغ دارای سه ورودی می باشد که ورودی اصلی و قدیمی آن، به سمت شرق قرار دارد. پس از ورود از در شرقیِ باغ، استخری بزرگ به طول تقریبی 108 متر و پهنای 15 متر را مقابل خود خواهیم دید که تصویر ایوان ستوندارِ کاخ چهلستون بر روی آن منعکس شده است. در دو طرف این استخر، درختان گوناگونی همچون کاج ، نارون، افرا و چنار کاشته شده اند و وزش باد از میان این درختان و عبور از سطح آب استخر طراوت و شادابی را به باغ ارزانی داشته است. البته استخر کوچکی نیز در پشت کاخ چهلستون قرار دارد که امروزه از آن استفاده نمی شود. در واقع می توان گفت عمارت چهل ستون در میان این دو استخر قرار گرفته است.
مادام ژان دیولافوآ که در دوران قاجار به ایران سفر کرده بود، باغ چهلستون و استخر آن را چنین توصیف می کند:
“درختان چنار بلند با شاخه‌هایی تا راس تراشیده، در امتداد محور اصلی و دو طرف استخر، در جشن‌ها مزین به نور بودند. در پای آنها گل‌ها بدون توجه به رنگ و جنس، در کُرت‌ها (باغچه) خودنمایی می‌کردند. درون کرت‌ها، درختان میوه نیز دیده می‌شدند”
دور تا دور استخر مجسمه‌هایی از شیر و آناهیتا زینت بخش استخر کاخ چهل ستون می باشند. البته گفته می شود این مجسمه ها از مکان های دیگری به کاخ چهلستون آورده شده اند. باغ چهلستون اصفهان در گذشته بخشی از یک باغ بزرگتر بوده است و یکی از نه باغ ایرانی است که در سال 2011 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
ایوان ستوندار
ایوان ستوندار که از آن با نام تالار ستوندار نیز یاد می شود، اولین بخش از کاخ چهلستون است که نگاه ها را به خود جذب می کند و به نوعی تبدیل به نماد این کاخ شده است. این ایوان به طول 38 متر، پهنای 17 متر و ارتفاع 14 متر در شرقِ کاخ چهلستون ساخته شده است و در مرکز آن حوض کوچکی از جنس مرمر قرار دارد. ایوان کاخ چهلستون از دو بخش تشکیل شده است: در بخش نخستِ این ایوان، 18 ستون چوبی در سه ردیفِ شش تایی دیده می شوند که سقف ایوان بر روی این ستون ها استوار گشته است. ستون های این ایوان از جنس چوبِ درختان کاج و چنار هستند و چهار ستون میانی که در چهار گوشه ی حوض مرمرین قرار دارند، بر روی چهار شیر سنگی استوار گشته اند. از دهان این چهار شیر سنگی در گذشته، آب فوران می کرده است و در حوض مرکز ایوان جاری می شده است.
بخش دوم کمی مرتفع‌تر از بخش اول است و سردر ورودی تالار آینه را تشکیل می دهد. این سردر نیز بر دو ستون استوار گشته است که با 18 ستون ایوان، جمعا بیست ستون کاخ چهل ستون را تشکیل می دهند. این ستون ها در گذشته با قطعات آینه و شیشه به زیبایی تزئین شده بودند که متاسفانه به دستور ظل السلطان قاجار این آینه کاری ها تخریب شدند و امروزه از این تزئینات چیزی باقی نمانده است، اما تزئینات آینه کاری و گره چینی سقفِ ایوان ستوندار همچنان برای ما به یادگار باقی مانده است.
وجه تسمیه کاخ چهل ستون
انعکاس تصویر این بیست ستون بر روی استخر بزرگ جلوی کاخ باعث شده است تا چهل ستون معنای حقیقی خود را پیدا کند. همچنین درگذشته برای بیان کثرت و زیادی چیزی از عدد چهل استفاده می کرده اند؛ مانند چلچراغ. از این رو این عمارت را چهل ستون نامیده اند تا تعداد زیاد ستون های ایوان را یادآور شوند.
تالار آینه
پس از عبور از ایوان ستوندار وارد تالار آینه می شویم. دیوارها و سقف این تالار همانطور که از نامش پیداست با آیینه های معرق و آینه های خشتی تزئین شده است و دیدن آن خالی از لطف نیست. همچنین در این تالار کتیبه ای از شاه عباس دوم دیده می شود که در آن از کاخ چهلستون با عنوان “مبارک ترین بنا” یاد شده است. در شمال و جنوب تالار آینه دو اتاق قرار دارند که از آنها به عنوان محل برگزاری نمایشگاه های موقت، استفاده می شوند.
تالار مرکزی
تالار مرکزی که به آن تالار اصلی، تالار سلطنتی، تالار پادشاهی و یا تالار اشرف نیز می گویند، مهمترین و چشم نوازترین بخش از کاخ چهلستون می باشد. این تالار با مساحت 242 متر مربع و ارتفاع 12 متر با نقاشی های دیواری، کاشی کاری های رنگانگِ بسیار زیبا و سه گنبد زر اندود شده تزئین شده است. متاسفانه تزئینات بخش اعظمی از این سه گنبد زراندود شده از بین رفته است، اما با این وجود همچنان جلال و زیبایی خود را حفظ کرده اند. این تالار در عصر صفوی برای پذیرایی از مهمانان خارجی و انجام ملاقات های رسمی مورد استفاده قرار می گرفته است و از این رو اوج هنرِ هنرمندان عصر صفوی را در این تالار شاهد هستیم. زیباییِ تالارِ اصلیِ کاخ چهلستون وصف ناپذیر است و می توان ساعت ها بدون خستگی نظاره گر جزئیات و تزئینات به کار رفته در آن شد. امروزه تالار مرکزی کاخ چهلستون محل نمایشگاه دائمی کاخ چهلستون اصفهان می باشد.
نقاشی های تالار مرکزی
مهمترین مشخصه ی تالار مرکزی، شش تابلوی بزرگ نقاشی است که بر روی دیوار های غربی و شرقی این تالار نقش بسته اند و هرکدام از آنها برهه ای از تاریخ ایران زمین را روایت می کنند.
سه تابلوی نقاشی در ضلع غربی از راست به چپ عبارتند از: پذیرایی شاه عباس یکم از ولی محمدخان فرمانروای ترکستان، شاه اسماعیل یکم در جنگ چالدران و پذیرایی شاه تهماسب یکم از همایون پادشاه هندوستان
سه تابلوی نقاشی در ضلع شرقی از راست به چپ عبارتند از: شاه اسماعیل یکم در جنگ با شیبک خان ازبک، جنگ کرنال بین نادرشاه افشار و قوای هند و مجلس پذیرایی شاه عباس صفوی از ندر محمدخان پادشاه ترکستان
ایوان شمالی و جنوبی
ایوان شمالی و جنوبی در دو طرف تالار مرکزی کاخ چهلستون واقع شده اند و همچون تالار مرکزی با نقاشی های دیواری تزئین شده اند. این نقاشی ها در زمان قاجار در زیر لایه ای از گچ مدفون شده بودند، اما در دوره پهلوی دوباره آشکار شدند.
کاخ موزه ی چهلستون
موزه ی باستان شناسی و مردم شناسی کاخ چهلستون اصفهان بعد از کاخ موزه ی گلستان در تهران، دومین کاخ موزه ی قدیمی در ایران می باشد که اشیایی تاریخی و گرانبهای بسیاری را در خود جای داده است. از جمله اشیایی که در موزه چهلستون در معرض دید بازدیدکنندگان قرار دارد می توان به مجموعه آثار زیر اشاره کرد:
- نسخ خطی مربوط به قرن چهارم هجری قمری
- مجموعه ی ظروف سفالی و آبگینه سده های سوم تا یازدهم هجری قمری
- ظروف چینی با نقوش سفید و آبی رنگ که به سفارش شاه عباس ساخته شده بودند
- آثاری هنری از زمان های پیش از اسلام تا سده 14 هجری قمری
- قالیچه هایی با طرح محرابی مربوط به قرن یازدهم هجری قمری و درهای چوبی منبت و خاتم کاری شده متعلق به دوره صفویه
- مجموعه آثار دوران تاریخی و آثار دوران اسلامی همچون نسخ خطی کوفی قرآن
آدرس: استان اصفهان، اصفهان، میدان امام حسین، خیابان استانداری
ساعت بازدید: هر روز از ساعت 9 الی 17 (به استثنای تعطیلات رسمی و روزهای تعطیلی موزه ها)
هزینه بازدید: اتباع ایرانی 5000 تومان – اتباع خارجی 50000 تومان.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.