کلیسای وانک

احترام به ادیان ابراهیمی و باورهای مذهبی آنان از دیرباز یکی از ویژگی های مردم ایران زمین بوده است؛  این خصیصه ی اخلاقی باعث شده تا پیروان ادیان مسیحیت و یهودیت در ایران، آموزه های دینی و مراسم های مذهبی خود را به راحتی و با آسودگی خاطر برگزار کنند و به ساخت اماکن مذهبی خود (کلیسا ها و کنیسه ها) و توسعه و گسترش آنها مبادرت ورزند. یکی از این اماکن مذهبی که همچون یاقوتی زیبا در دل شهر اصفهان جای گرفته و از گذشته های دور تا به امروز به بخشی از هویت فرهنگی این شهر تبدیل گشته است، کلیسا وانک یا کلیسای نجات دهنده ی مقدس می باشد. این بار در سفرنامه ی گشت تور شما را به جلفا -محله ی ارمنی نشین شهر اصفهان– می بریم و از زیباترین کلیسای ایران بازدید می کنیم.

معرفی:

کلیسای وانک شهر اصفهان، بزرگترین، زیباترین و شناخته شده ترین کلیسای ایران است که در منطقه ی جلفا -محله ی ارمنی نشین شهر اصفهان- قرار دارد. نام اصلی این کلیسا در زبان ارمنی “آمنا پرکیچ” به معنی “کلیسای نجات دهنده ی مقدس”  است و گفته می شود نام آن از کلیسای “سورپ آمنا پرکیچ وانک” واقع در منطقه ی نخجوان گرفته شده. وانک در زبان ارمنی به معنی صومعه است. این کلیسا یکی از 13 کلیسای باقی مانده در محله ی جلفای شهر اصفهان است که از قرن 17 میلادی برای ما به یادگار باقی مانده اند.

اهمیت کلیسای وانک تنها به نقش مذهبی آن در برگزاری آیین های دین مسیحیت و تعلیم و تربیت راهبان و کشیشان محدود نمی شود، بلکه امور اداری و قضاییِ ارامنه ی شهر اصفهان و جنوب ایران در گذشته در این کلیسا حل و فصل می شده اند و این مهم همچنان نیز ادامه دارد. همچنین جالب است بدانید علاوه بر نقش مذهبی و اجتماعی کلیسای وانک، نقش فرهنگی آن نیز نه تنها برای ارامنه بلکه برای تمامی ایرانیان حائز اهمیت است، چرا که نخستین چاپخانه با ماشین چاپ در ایران در کلیسا وانک تاسیس شد و این رویداد مهم بر اهمیت این کلیسا افزود. علاوه بر چاپخانه، موزه ی کلیسا وانک و بنای یادبود هولوکاست ارامنه از دیگر مولفه های فرهنگی در محوطه ی کلیسا وانک هستند که جایگاه این کلیسا را در فرهنگ و تاریخ شهر اصفهان نشان می دهند؛  این جایگاه رفیع مذهبی، اجتماعی و فرهنگیِ کلیسای وانک سبب شد تا این کلیسا در دیماه 1310 شمسی با شماره 85 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شود .

تاریخچه ی کلیسا وانک:

اگر بخواهیم تاریخچه ی کلیسای وانک را شرح دهیم، نخست لازم است به کشور ارمنستان حوالی سال 1603 میلادی  (982 شمسی) سفر کنیم. در این سال شاه عباس اول با هدف بازپسگیری اراضی شمالی ایران که در تصرف نیروهای دولت عثمانی بود، به همراه سپاهیانش از شهر اصفهان به سمت شهر ایروان حرکت کرد. شاه عباس اول و لشکریانش موفق شدند نیروهای عثمانی را از مناطق اشغالی بیرون برانند و بر آن مناطق مسلط شوند. پس از چند ماه شاه عباس اول تصمیم گرفت به شهر اصفهان باز گردد و از آنجا که احتمال می داد نیروهای عثمانی او و ارتشش را در مسیر بازگشت تعقیب کنند، دست به کار دوراندیشانه‌ای زد؛ شاه عباس اول دستور داد تا “سیاست زمین سوخته” را در مسیر بازگشت اجرا کنند و بدین ترتیب لشکریان شاه عباس بیشتر شهرها و روستاهای ارمنی نشین ارمنستان و دشت آرارات را ویران کردند و مزارع را آتش زدند، تا از این طریق مانع از پیشروی سریع نیروهای عثمانی شوند. این عمل باعث می شد که نیروهای عثمانی با کمبود آذوقه روبرو شوند و از سرعت پیشروی آنها کاسته گردد.

 البته شاه عباس اول دستور داد ارامنه ی ساکن این مناطق به ایران کوچانده شوند. ارامنه نیز که از یک سو خانه و کاشانه ی خود را از دست داده بودند و از سوی دیگر خطر هجوم نیروهای عثمانی آنها را تهدید می کرد، چاره ی دیگری نیافتند و همراه با ارتش شاه عباس اول به سمت ایران روانه شدند. متاسفانه در جریان این کوچ اجباری بسیاری از افراد سالخورده، کودکان و بیماران که توانایی پیمودن مسیر را نداشتند، جان خود را از دست دادند. در یک نمونه هنگام عبور از رود خروشان ارس، از 350 هزار ارمنی، نزدیک به سیصد هزار تن از آنان در رودخانه غرق شدند.

سرانجام پس از تحمل سختی های بسیار، شاه عباس اول و سپاهیانش به همراه ارامنه به شهر اصفهان رسیدند و شاه عباس دستور داد تا زمین هایی در منطقه ی جلفای شهر اصفهان جهت اسکان به آنها اهدا شود. بدین ترتیب ارامنه در شهر اصفهان ساکن شدند و پس از مدتی تصمیم گرفتند تاسیسات اجتماعی و بناهای مذهبی خود را در این شهر بنا کنند. بدین منظور در سال 1605 میلادی کلیسایی کوچک در محل فعلی کلیسا وانک ساختند. این کلیسا به مدت پنجاه سال مورد استفاده قرار گرفت و پس از آن به علت کوچک و نامناسب بودن، به خواست و تشویق *خلیفه ی آن زمان – داویر اول- تخریب گردید و به جای آن کلیسایی جدید با کمک های مالی ارامنه ی ساکن جلفا تاسیس شد. ساخت این کلیسای جدید در سال 1655 میلادی برابر با سال 1034 هجری شمسی و در زمان سلطنت شاه عباس دوم آغاز گردید و پس از 9 سال در 1664 میلادی (1043 هجری شمسی) به پایان رسید. از آنجا که ارمنیان در گذشته در جلفای نخجوان کلیسایی با نام “سورپ آمنا پرکیچ وانک” داشتند، نام “آمنا پرکیچ” به معنی “کلیسای نجات دهنده ی مقدس” را بر کلیسای تازه تاسیس خود نهادند. پس از اتمام ساخت بنای کلیسا وانک، کتیبه ای با کاشی های لاجوردی و خط طلایی بر سر در ورودی غربی کلیسا نصب شد که در آن تاریخ شروع و پایان بنای کلیسا به شرح زیر ذکر شده است:

” کلیسای وانک آمنا پرگیچ در سال ۱۶۵۵ میلادی در زمان پادشاهی شاه عباس دوم و جاثلیقی «فیلیپوس» و پیشوائی خلیفه «داوید» و به یاری مردم خیر جلفا شروع شد و در سال ۱۶۶۴ میلادی به پایان رسید. ثواب عباداتی که در این کلیسا انجام می‌شود نصیب آنهایی که در قید حیاتند یا در گذشته‌اند شود. “

  *  خلیفه شخصی است روحانی که ازدواج نمی‌کند و امور ارامنه در دست اوست این شخص از ارمنستان و یا لبنان که رئوس مذهبی ارامنه اند انتخاب شده و به نقاط مختلفی که ارامنه ساکن هستند فرستاده می‌شود.

معماری و بخش های مختلف کلیسا وانک:

به طور کلی معماری کلیسا وانک شهر اصفهان را می توان ترکیبی از معماری ایرانی-ارمنی و اسلامی-مسیحی دانست. در ساخت این کلیسا عناصرِ معماریِ ایرانِ عصرِ صفوی و عناصر بناهای مذهبی مسیحیان به زیبایی و با هنرمندی تمام در هم آمیخته اند و شاهد ترکیبی کم نظیر از معماری ایرانی-ارمنی هستیم. جزئیات معماری مجموعه ی کلیسا وانک بسیار است و توصیف همه ی آنها ممکن است از صبر خوانندگان خارج باشد، از این رو در ادامه ی متن تنها به بررسی مهمترین عناصر معماری در این کلیسا می پردازیم و از بیان جزئیات پرهیز می کنیم، پس ما را همراهی کنید:

مجموعه ی کلیسای وانک شهر اصفهان در کوچه ای به همین نام در محله ی جلفا در زمینی به مساحت 8731 متر مربع احداث شده و علاوه بر ساختمان کلیسا، قسمت های دیگری همچون کتابخانه، موزه، دفاتر اداری، فضای سبز و غیره را در بر دارد.

برای احداث کلیسای وانک بر خلاف بسیاری دیگر از کلیسا های کهن ارمنی، از خشت خام به جای سنگ استفاده شده؛  دلیل این کار شاید در دسترس نبودن سنگ کافی و یا هزینه بالای آن بوده است. نمای بیرونی دیوار کلیسا وانک با طرحی ساده از آجر ساخته شده است و تزئینات خاصی که نشان دهنده ی کلیسا بودن این مکان باشد، در این دیوار دیده نمی شود.

ورودی مجموعه ی کلیسا وانک و تندیس پیرمرد مرموز

در اصلی مجموعه ی کلیسا وانک که به رفت و آمد بازدید کنندگان اختصاص دارد، در چوبی بزرگی است. بر سردر این ورودی کتبیه ای لاجوردی به چشم می خورد که نمای داخلی کلیسا را نشان می دهد و عبارت زیر بر روی این کتیبه نوشته شده است:

” دیر ناجی همگان محلی برای راهبان “

خارج از محوطه ی کلیسا وانک و درست روبروی این در چوبی در میان یک حوض آب، تندیس پیرمردی با ردایی بلند، کمی مرموز و چهره ای متفکرانه دیده می شود که یک دست خود را بر روی چند جلد کتاب گذاشته و به شیِ کوچکی که در دست دیگرش گرفته است، می نگرد.

این پیرمرد ناشناخته کیست؟ شی مرموزی که در دستش نگه داشته است، چه چیزی است؟ و چرا تندیس او را روبروی ورودی کلیسا وانک قرار داده اند؟ پاسخ همه این سوالات را در ادامه ی متن خواهید خواند. پس ما را همراهی کنید.

 

برج ساعت کلیسا وانک

بالای این درچوبی و کتیبه، برج ناقوس کلیسا قرار دارد؛ در چهار طرف این برجِ سه طبقه، چهار صفحه ی مدور ساعت به قطر 104 سانتی متر نصب شده اند و از این رو به آن برج ساعت نیز می گویند. این برج و ساعت آن در سال 1931 میلادی (1310 هجری شمسی) توسط یکی از ارامنه ی ساکن جلفا به نام “ماردیروس گوورگ هوردانانیان” به یادبود برادر مرحومش، به کلیسا اهدا شد. پیچیده شدن صدای ساعت ها و طنین ناقوس های کلیسا وانک، حال و هوایی روحانی به جلفا و مناطق اطراف می بخشد و حسی متفاوت و به یادماندنی برای بازدیدکنندگان رقم خواهد زد.

برج ناقوس کلیسا وانک

برج ناقوس کلیسا وانک،  38 سال بعد از ساختمان اصلی کلیسا ساخته شد و بر روی چهار ستون سنگی استوار گشته است. در ساخت و تزئین این بنا، از آجرهای ساده و کاشی های آبی رنگ استفاده شده و ناقوسی بر بالای آن نصب شده است. در زیر این برج، دو قبر دیده می شود که یکی از آنها متعلق به سربازی ارمنی و دیگری متعلق به یکی از پیشوایان ارمنی است.

گنبدهای کلیسا وانک

از دیگر مشخصه‌‌های معماری مجموعه ی کلیسای وانک می‌توان به گنبدهای کلیسا اشاره کرد؛ بر روی بام ساختمان اصلی کلیسا، دو گنبد -یک گنبد کوچک و یک گنبد بزرگ- قرار گرفته اند. گنبد کوچک بر بالای محل تجمع مردم و گنبد بزرگ بر فراز محراب کلیسا ساخته شده است. نکته ی مهمی که در معماری گنبد بزرگ کلیسا دیده می شود، شباهت آن به گنبد مساجد ایرانی است، در حالی که گنبد کلیسا های ارمنی مخروطی شکل ساخته می شوند؛ این شباهت به گنبد مساجد ایرانی را می توان ناشی از تاثیر معماری اسلامی در ساخت این کلیسا دانست، چرا که کلیسا وانک در زمان اوج معماری ایرانی-اسلامی در عهد صفوی بنا شده است.

نمای بیرونی گنبد بزرگ کلیسا وانک بدون هیچگونه تزئیناتی از آجر ساخته شده است و ظاهر بسیار ساده ی آن، گنبد مساجد قدیمی ایرانی را تداعی می کند؛ در واقع تنها به لطف صلیبی که بر نوک گنبد نصب شده است، می توان آن را از گنبد مساجد ایرانی تشخیص داد.

 اما نمای داخلی گنبد بزرگ کلیسا وانک با کاشی های لاجوردی و طلایی رنگ زینت یافته است و اوج هنر معماران عهد صفوی را می توان در آن به نظاره نشست. در گرداگرد این گنبد بزرگ، هشت پنجره در فواصل معین از یکدیگر قرار گرفته اند و در این فواصل، نقاشی هایی با مضامین مذهبی همچون آفرینش آدم و حوا، ماجرای خوردن میوه ممنوعه توسط آدم و داستان هابیل و قابیل به چشم می‌خورند.

ساختمان اصلی کلیسا وانک؛ اقیانوسی از رنگ و نقش

ساختمان اصلی کلیسا مهمترین جاذبه ی مجموعه ی کلیسا وانک به شمار می رود که از نظر نقاشی های دیواری نه تنها در ایران بلکه در خاورمیانه نیز بی همتا است و نظیر آن را در کمتر کلیسای دیگری می توان یافت. تمامی قسمت های داخلیِ ساختمان اصلی کلیسا وانک، همچون دیوارها، طاق نماها، محراب کلیسا و به طور کلی تمامی زوایای کلیسا با رنگ روغن نقاشی و تزئین شده‌ اند.

 وقتی وارد کلیسا می شوید، کاملا از محیط بیرون جدا خواهید شد و خود را در اقیانوسی از رنگ و نقش غوطه ور خواهید یافت. به هر قسمت که بنگرید، تصاویری بسیار زیبا و هنرمندانه با جزئیاتی باورنکردنی شما را شگفت زده خواهند کرد. تصاویری که می توان ساعت ها بدون خستگی به آنها نگریست و از دیدنشان لذت برد. مشاهده ی این نقاشی های دیواری همچون ورق زدن صفحات کتاب انجیل است، چرا که در بیشتر این دیوارنگاره ها آیات و مضامین انجیل مقدس به تصویر کشیده شده اند؛ مهمترین این دیوارنگاره ها عبارتند از: تصاویر مربوط به تولد، مصلوب شدن و عروج حضرت عیسی، سجده ی سه فرزانه (پادشاه) مقابل حضرت عیسی، آزموده شدن مسیح توسط شیطان، شام آخر مسیح، روز رستاخیز، هفت طبقه ی بهشت و عذاب های دردناک دوزخ. علاوه بر این نقاشی های دیواری بسیار زیبا که توسط نقاشان برتر ارمنی خلق شده اند، هنر طلاکاری نیز در این کلیسا حائز اهمیت است و نمونه ای منحصر به فرد در میان سایر کلیسا ها به شمار می رود.

موزه ی کلیسای وانک؛ موزه ی خاچاطور گساراتسی

موزه ی کلیسای وانک در ضلع شمالی این مجموعه قرار دارد و آثار هنری و تاریخی بسیار گرانبها و ارزشمندی را در خود جای داده است. این موزه به پاس تقدیر از “خلیفه خاچاطور گِساراتسی” که نخستین چاپخانه به سبک حروف چینی در ایران و خاورمیانه را در کلیسا وانک تاسیس کرد، به موزه ی خاچاطور گساراتسی تغییر نام یافت. بعدا با خلیفه خاچاطور گِساراتسی (Ḥachatur Kesaratsi) و کارهای او بیشتر آشنا خواهیم شد.

ساختمان اولیه ی موزه در سال 1906 میلادی بنا شد و تا سال 1930 میلادی به عنوان موزه و کتابخانه مورد استفاده قرار می گرفت. در سال 1930 میلادی با راهنمایی های “سارگیس خاچاتریان” -نقاش و محقق ارمنی- در این ساختمان تغییراتی ایجاد شد و موزه ی وانک تاسیس گردید.  38 سال بعد به دلیل رشد روز افزون صنعت گردشگری و اهمیت حفظ هرچه بهتر آثار هنری، تصمیم گرفته شد، ساختمانی جدید و مطابق با اصول نوین موزه داری در ضلع شمالی کلیسا احداث گردد. موزه ی جدید که امروزه شاهد آن هستیم، بین سال های 1968 تا 1971 میلادی ساخته شد و در آن سال به پیشنهاد پیشواى روحانى ارامنه، از “آرپاک مخیتاریان” – باستان‌شناس و شرق‌شناس ارمنی – که مسئول بخش اسلامى موزه سلطنتی بروکسل بود دعوت به عمل آمد تا بر طبقه بندى و موزه آرایى اشیا نظارت داشته باشد.

بخش اعظم آثار نفیسی که امروزه در موزه ی کلیسا وانک شاهد آن هستیم، از طرف شوراى خلیفه گرى ارامنه خریدارى شده و برخی دیگر نیز از انبار کلیسا وانک و یا سایر کلیسا های دیگر جمع آوری شده است. بسیاری از اشیای عتیقه و آثار تاریخی نیز اهدایی ارامنه به موزه اند.

مقابل ورودی موزه، دو تندیس نیم تنه ی سیاه رنگ به چشم می خورند: تندیس سمت راست متعلق به ” مسروپ ماشتوتس مقدس ” (Mesrop Mashtots) -ابداع کننده ی الفبای زبان ارمنی- و تندیس سمت چپ متعلق به ” خاچاطور گِساراتسی ” (Ḥachatur Kesaratsi) – پیشوای مذهبی کلیسای وانک و موسس اولین چاپخانه به سبک حروف چینی در ایران و خاورمیانه – است.

مهمترین بخش های موزه ی کلیسا وانک:

• غرفه ی صنعت چاپ و تاریخچه ی چاپ در ایران

غرفه ی صنعت چاپ در موزه ی کلیسا وانک یکی از مهمترین و دیدنی ترین بخش های این موزه است که به معرفی ملزومات و ماشین های چاپ کتاب در قرون های گذشته اختصاص یافته؛ جالب است بدانید نخستین چاپخانه به سبک حروف چینی در ایران به همت خلیفه ” خاچاطور گِساراتسی ” (Ḥachatur Kesaratsi) – پیشوای مذهبی کلیسای وانک – و شاگردانش در این کلیسا دایر گشت و آنها توانستند اولین کتاب در ایران را در سال 1638 میلادی در این چاپخانه، چاپ کنند.

خلیفه خاچاطور گِساراتسی در سال 1630 میلادی به اروپا سفرکرد و در آنجا با صنعت چاپ آشنا شد. او پس از بازگشت به جلفا درصدد برآمد چاپخانه ای در ایران تاسیس کند. از این رو یکی از روحانیون را به اروپا فرستاد تا در این زمینه تحقیق کند. این روحانی پس از بازگشت به ایران، مشاهدات و تجربیات خود در مورد چگونگی چاپ کتاب را در اختیار خلیفه و دیگر روحانیون قرار داد و آنها توانستند با کمک استادکاران جلفا پس از تلاش های بسیار، تمامی وسایل چاپ از قبیل دستگاه چاپ، مرکب، حروف و … را بسازند.  بدین ترتیب نخستین چاپخانه به سبک حروف چینی در ایران و خاورمیانه در سال 1636 میلادی در کلیسا وانک تاسیس شد.

 سرانجام پس از یک سال و پنج ماه تلاش، نخستین کتاب با عنوان “زبور داوود” در سال 1638 میلادی در ایران به چاپ رسید، در یادداشت‌های این کتاب نوشته شده‌است:

“یک سال و پنج ماه است که روز و شب بدون وقفه با کل اعضاء حوزهٔ علمیه به کار مشغولیم، برای اینکه نه از جایی دیده‌ایم و نه استادی داشته‌ایم.”

و این سرآغاز تاریخ چاپ در ایران بود. البته قبل از این تاریخ، چاپ سنگی در ایران و تبریز رواج داشت اما این چاپخانه به سبک حروف‌چینی کار می‌کرد و از این نظر در ایران و خاورمیانه منحصربه فرد محسوب می شود.

در حال حاضر نسخه ی کپی از کتاب “زبور داوود” در موزه کلیسای وانک قرار دارد و اصل آن در موزه‌ ای در آکسفورد انگلستان نگه داری می شود. البته به غیر از این کتاب، کتاب های مذهبی دیگری در زمان خلیفه خاچاطور گِساراتسی در این چاپخانه به چاپ رسیدند که عبارتند از: “هاراتس وارگ” (1641)، “خورهر تاددر” (1641) و “ژاماگیرک آدنی” (1642). مضمون و موضوعات این کتاب ها درباره ی مراسم های مذهبی و سرگذشت پدران روحانی است.

به پاس زحمات خلیفه خاچاطور گِساراتسی در شکل گیری صنعت چاپ در ایران، نام موزه ی کلیسا وانک در سال 1391 شمسی به موزه ی خاچاطور گساراتسی تغییر نام یافت و تندیس نیم تنه ی او نیز مقابل ورودی موزه قرار گرفت.       همچنین خارج از محوطه ی کلیسا وانک و درست روبروی در ورودی در میان یک حوض آب، تندیس کامل خلیفه خاچاطور گِساراتسی با ردایی بلند و چهره ای متفکرانه دیده می شود که یک دست خود را بر روی کتاب های چاپی خود گذاشته و در حال نگاه کردن به قالب حروف‌چینی در دست دیگرش است.

• مجموعه ی یِپرم خان ارمنی

یِپرم خان ارمنی با نام کامل یـِپرم داویدیان گانتاکتسی (1291 -1247 هجری شمسی) از انقلابیون و یکی از رهبران نظامی انقلاب مشروطه بود که در آغاز جوانی به رزمندگان ارمنی پیوست و در مقابل ظلم ستمگران دولت عثمانی ایستاد. او سپس در رویداد استبداد صغیر به شهر تبریز آمد و همراه با سایر مبارزان با سپاه محمد علی شاه قاجار به نبرد پرداخت. امروزه در غرفه ای که در موزه ی کلیسا وانک به او اختصاص یافته است وسایل شخصی، عکس‌ها و مکاتبات شخصی یپرم خان به نمایش گذاشته شده اند.

• غرفه ی نسل کشی ارامنه

غرفه ی مربوط به نسل کشی ارامنه تامل برانگیز ترین و در عین حال ناراحت کننده ترین بخش موزه ی کلیسا وانک محسوب می شود که به ماجرای نسل کشی ارامنه اختصاص دارد. نسل کشی ارامنه که با نام های دیگری همچون هولوکاست ارامنه و جنایت بزرگ نیز شناخته می شود، به نابودی، کشتار برنامه ریزی شده، تبعید اجباری، تجاوز و آزار و اذیت جنسی ارمنیان توسط امپراتوری عثمانی بین سال های 1915 تا 1917 میلادی اشاره دارد. این بخش از موزه شامل تصاویر دردناک این رویداد دهشتناک، نمونه هایی از مکاتبات سلاطین عثمانی و نقشه پراکندگی کشتار ارامنه است.

در گوشه ی شمال غربی حیاط مجموعه ی کلیسا وانک نیز سازه ای با معماری خاص به چشم می خورد که به منظور یادبود کشته شدگان این نسل کشی ساخته شده است.

• غرفه ی اولین جمهوری ارمنستان

این غرفه به ماجرای شکل گیری اولین جمهوری ارمنستان بین سال های 1918 تا 1920 میلادی اختصاص یافته است. نمونه‌هایی از مدارک رسمی دولتی همچون گذرنامه‌ها، تمبرها، اسکناس‌ها، سکه‌ها و اوراق مربوط به کمک مالی ارمنیان جلفا به دولت تازه تأسیس ارمنستان در این غرفه به نمایش گذاشته شده اند.

یکی از جالب ترین آثار موزه ی وانک که در این قسمت نگه داری می شود، تارمویی متعلق به دختری 18 الی 20 ساله است که “واهرام هاکوپیان” در سال ۱۹۷۴ میلادی جمله‌ ای از کتاب تورات را به زبان ارمنی و با قلمی از جنس الماس بر روی آن نوشته ‌است. این اثر در سال  ۱۹۷۵ میلادی به موزه اهدا شده و بازدیدکنندگان می‌توانند جمله ی زیر را با میکروسکوپی که به همین منظور در محل تعبیه شده ‌است بر روی تار مو مشاهده نمایند:

” به جهت دانستن حکمت و عدل و برای فهمیدن کلمات فطانت” (از کتاب امثال سلیمان)

* فطانت به معنای زیرکی، هشیاری و دانایی است.

• مجموعه کتاب ها و نسخه های خطی

صدها جلد کتاب خطی شامل تورات، انجیل و سایر کتب مقدس در این بخش از موزه به نمایش گذاشته شده اند. برخی از این نسخ خطی بسیار قدیمی هستند و بر روی پوست نوشته شده اند؛ برخی دیگر نیز با نقاشی های مینیاتوری و هنر تذهیب، زینت یافته اند. انجیل متعلق به قرن دهم میلادی نوشته شده بر روی پوست و ترجمه یِ ارمنیِ قرآن کریم متعلق به قرن 18 میلادی، از مهم ترین آثار این بخش از موزه به شمار می روند.

• مجموعه تابلوهای نقاشی و گچبری

آثار نقاشان برتر اروپایی و ارمنی در این بخش از موزه به نمایش گذاشته شده اند. این آثار نقاشی بیشتر مضامینی مذهبی همچون میلاد مسیح، تصاویر مریم مقدس، حواریون و… را به نمایش می گذارند و بر روی چرم، فلز، کرباس و پوست ترسیم شده اند.

• مجموعه آثار فلزی

زیورآلات از جنس طلا و نقره، کمربند، قلاب شنل، سینی، انواع جعبه ی صلیب، عودسوز، ظرف روغن مقدس و ملزومات  فلزی مورد استفاده در مراسم های مذهبی کلیسا در این بخش از موزه به نمایش گذاشته شده اند.

• مجموعه ی منسوجات و دست بافته ها

در این بخش از موزه ی کلیسا وانک، لباس های مذهبی روحانیون ارمنی، پارچه های مورد استفاده در مراسم های مذهبی کلیسا و نمونه هایی از پوشاک ارامنه ی ساکن جلفا در معرض دید عموم قرار گرفته اند.

• مجموعه ی ظروف چینی و سفالی

مجموعه ی کم نظیری از ظروف چینی و سفالی در طرح ها و شکل های متفاوت در این بخش به نمایش گذاشته شده اند. برخی از این ظروف چینی متعلق به تاجران و یا شخصیت های با نفوذ ارمنی است که سفارش تولید این ظروف را به کارخانه های تولید کننده ی ظروف چینی می دادند و از این رو اسم و رسم این افراد بر روی برخی از این ظروف درج شده است.

• مجموعه ی آثار چوبی

آثارچوبیِ ساخته شده توسط برترین استادان این رشته در این قسمت از موزه به نمایش گذاشته شده است. تابلوهای منبت کاری، مبلمان، ساعت، شعمدان و سازهای مختلف برخی از این آثار را تشکیل می دهند.

• مجموعه ی فرمان ها و قرارداد ها

این بخش از موزه به قرارداد ها و فرمان های متعلق به قرون 17 تا 19 میلادی اختصاص یافته است. موضوع بیشتر این مکتوبات درباره ی مهاجرت ارامنه، امتیازات تجاری و مذهبی به ارمنیان جلفا و  همچنین چگونگی گرفتن مالیات از اهالی و تجار ساکن جلفا است.

کتابخانه ی وانک

کتابخانه ی وانک در کنار ساختمان موزه قرار گرفته و در سال 1884 میلادی تاسیس شده است. این کتابخانه هزاران جلد کتاب به زبان های ارمنی، انگلیسی، فارسی و … را در خود جای داده ، اما خدمات آن تنها مخصوص ارامنه است. غیر ارمنی ها نیز با ارائه ی معرفی نامه امکان حضور در کتابخانه را دارند.

بنای یادبود نسل کشی ارامنه

در گوشه ی شمال غربی حیاط کلیسا وانک بنای یادبود کشته شدگان نسل کشی ارامنه به چشم می خورد. این بنای یادبود از چهار ستون تشکیل شده است که در بالا به یکدیگر پیوند می خورند. این بنای یادبود در سال 1975 میلادی به مناسبت شصتمین سالگرد نسل کشی ارامنه به دست عثمانیان، توسط “آلبرت آجمیان” ساخته شد.

نسل کشی ارامنه که با نام های دیگری همچون هولوکاست ارامنه و جنایت بزرگ نیز شناخته می شود، به نابودی، کشتار برنامه ریزی شده، تبعید اجباری، تجاوز و آزار و اذیت جنسی ارمنیان توسط امپراتوری عثمانی بین سال های 1915 تا 1917 میلادی اشاره دارد.

ساختمان های اداری

همانطور که پیشتر در ابتدای متن گفته شد، در گذشته امور اداری و قضایی ارامنه ی شهر اصفهان و جنوب ایران همچون تنظیم سند ازدواج، ثبت فوت و تولد، شکایات و رسیدگی به آنها در کلیسا وانک انجام می شده است و این امر در حال حاضر نیز ادامه دارد. ارامنه برای حل و فصل مسائل اداری و قضایی خود به ساختمانی که در قسمت جنوبی این مجموعه و در زمان ناصرالدین شاه قاجار ساخته شده است، مراجعه می کنند.

همچنین در قسمت شرقی ساختمان کلیسا و روبروی موزه ساختمانی دو طبقه به چشم می خورد که محل سکونت خلیفه ی وقت است.

آدرس:  اصفهان، چهارراه حکیم نظامی، خیابان نظرشرقی، کوچه کلیسای وانک

ساعات بازدید: هر روز از ساعت 8:30 الی 18:30 در نیمه اول سال و 8:30 الی 17:30 در نیمه دوم سال

هزینه بازدید: 10000 تومان برای شهروندان ایرانی و 50000 تومان برای شهروندان خارجی