منارجنبان

منارجنبان یکی دیگر از جاذبه های گردشگریِ اصفهان است که در غرب این شهر واقع شده است. در این بنای تاریخی بر خلاف سایر بناهای تاریخی شهر اصفهان، با کاشی کارهای هفت رنگ، مقرنس کاری های باشکوه و یا حکاکی ها و گچبری های چشم نواز مشابه آنچه در مسجد شیخ لطف الله و یا مسجد امام وجود دارد، روبرو نیستیم، بلکه تنها ایوانی خشتی با نمایی آجری و دو مناره را مقابل خود خواهیم دید. اما چیزی که منارجنبان را از دیگر بناهای تاریخیِ شهر اصفهان متمایز می کند، تزئینات و نمای به کار رفته در آن نیست، بلکه ساختار و مهندسی منحصر به فرد آن است:

بنای منارجنبان همانطورکه از نامش پیداست، به جنبش و حرکت مناره ها اشاره دارد. به بیان بهتر این بنا به گونه ای ساخته شده است که با تکان دادن یکی از مناره ها، مناره ی دیگر نیز تکان می خورد. این لرزش کاملا محسوس است و حتی کل ساختمان نیز دچار لرزش می شود. ممکن است باور این موضوع، برای بسیاری از گردشگران خارجی و یا ایرانی هایی که از منارجنبان بازدید نکرده اند، کمی دشوار باشد، چرا که سوالات زیر در ذهن مطرح می گردد:

1. چه کسی مناره را می لرزاند و چگونه؟
2. چگونه لرزش مناره ی اول باعث لرزش مناره ی دوم می شود؟
3. آیا این لرزش باعث تخریب بنا نمی شود؟

  در ادامه با ما همراه باشید تا بیشتر با این شاهکار معماری آشنا شویم و پاسخ سوالات فوق را متوجه شویم.

معرفی منارجنبان اصفهان

منارجنبان بنایی خشتی در غرب اصفهان است که در سال 716 هـ.ق بر روی قبر عمو عبدالله کارلادانی ساخته شده و از این رو به آرامگاه شیخ عبدالله کارلادانی شهرت یافته است. عمو عبدالله کارلادانی یکی از عارفان قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجری قمری بود که در دوره سلطان محمد خدابنده الجایتو (هشتمین سلطان سلسله ی ایلخانان)  زندگی می کرده است. عمده ی شهرت این بنا به خاطر لرزش مناره های آن می باشد. منارجنبان در سال 1321 با شماره 349 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.

معماری منارجنبان

بنای منارجنبان به شکل یک زیارتگاه بر روی آرامگاه شیخ عبدالله کارلادانی ساخته شده است و از یک ایوان به ارتفاع 10 متر،  دو ستون به شکل مناره با ارتفاع 17 متر و صحن پیرامون تشکیل شده است. فاصله ی این دو مناره از یکدیگر9 متر و محیط هر مناره نیز 4.5 متر می باشد. منارجنبان یکی از آثار تک ایوانی متعلق به دوران ایلخانی است که در سبک مغولی ساخته شده است، اما شکل مناره‌ها نشان می‌دهد که چند سال بعد و در دوره ی صفویان ساخته شده اند. درون مناره ها نیز پلکانی مارپیچ با 17 پله ساخته شده است که دسترسی به پشت بام و  بالای مناره ها را ممکن می سازد. دو اتاق کوچک موسوم به “چله خانه” از دیگر قسمت های بنای منارجنبان می باشد. چله خانه مکانی بوده است که در گذشته های دور عرفا و پارسایان به مدت چهل شب با هدف تزکیه و تصفیه ی نفس خود گوشه نشینی می کرده اند.

 برای تزئین منارجنبان از کاشی کاری به شیوه ی مغولی استفاده شده است؛ ایوان با خطوط ظریف و نقش های ستاره ای و کاشی های لاجوردی آراسته شده است و طاق ورودی با نواری از کاشی های فیروزه ای رنگ زینت یافته است. مناره ها نیز با کاشی های کوچک مربعی شکل در رنگ های مشکی، آبی و فیروزه ای در اشکال زیگزاگی و افقی که یادآور مفاهیمی عرفانی است، تزئین شده اند.

 مناره ها چگونه می لرزند؟

همانطور که گفته شد، عمده ی شهرت منارجنبان به خاطر حرکت و لرزش مناره ها می باشد. برای این کار فردی به نام”جنباننده” در فاصله های زمانی معین از طریق پلکان درون مناره ها بالا می رود و با قدرت بدنی خود، مناره را به لرزش درمی آورد. بر اثر این فشار، مناره به نوسان در می آید و همزمان با آن مناره ی دیگر نیز به نوسان درمی آید. در واقع کل ساختمان دچار لرزش و نوسان می شود، اما تنها نوسان مناره ها قابل مشاهده است و برای مشاهده ی لرزش بنا، معمولا لیوان آبی را بر روی قبر “عمو عبدالله” قرار می دهند تا از طریق لرزش آب درون لیوان متوجه لرزش کل بنا شوند. شایان ذکر است در سال های دور، بازدیدکنندگان خود می توانستند از پله های درون مناره بالا بروند و آن را تکان دهند، اما در حال حاضر به خاطر حفاظت بهتر از بنا اجازه ی این کار داده نمی شود و تنها جنباننده، مناره را می لرزاند.

علت لرزش مناره ها چیست؟

بسياري از معماران و مهندسان درباره ی جنبش مناره ها و فرونریختن ساختمان اظهار نظرهای فني و مهندسي کرده اند، برخی از افراد نیز بر این باورند که توجیح علمی برای جنبش مناره ها وجود ندارد و حتی تعدادی نیز، جنبش مناره ها و فرونریختن ساختمان را به عناصرغیرعلمی همچون کرامات نسبت می دهند.

 به طور کلی برخی از متخصصین و کارشناسان، ساختار سازه و معماری ویژه ی آن را علت حرکت مناره ها ذکر کرده اند. آنها بر این باورند که استفاده از مصالح ساختمانی بسیار سبک در قسمت های بالائی، ارتفاع کم مناره ها، وجود فاصله بین هر مناره و ساختمان، کلاف های چوبی که در قسمت‌های بالا و پائین هر یک از دو منار به کار رفته است وهمچنین پدیده فیزیکی به نام تشدید ( رزونانس )، عامل موثر در حرکت دادن مناره ها به شمار می رود.

 به عبارت بهتر می توان گفت بنای منارجنبان همچون یک دیاپازون عمل می کند. دیاپازون وسیله ای است فلزی به شکل U که انتهای آن به یک پایه وصل شده است و اگر ضربه ای به یکی از شاخه های این وسیله وارد شود، ارتعاش تولیدشده نخست به قسمت مرکزی و سپس به شاخه ی دیگر می رسد و باعث می شود کل دیاپازون بلرزد. مناره های منارجنبان نیز عملکردی شبیه به شاخه های دیاپازون دارند، به گونه ای که با لرزیدن یکی از مناره ها، نخست قسمت مرکزی (ساختمان) و سپس مناره ی دیگر دچار نوسان و لرزش می شوند. نکته ی حائز اهمیت در این است که اگر ارتفاع و وزن مناره ها برابر نبود این لرزش اتفاق نمی افتاد و این موضوع گواهی بر دانش فنی بسیار بالای معماران منارجنبان در قرن ها پیش بوده است.

چرا با وجود نوسان ها و لرزش های شدید در طول قرن های متمادی این بنا فرو نریخته است؟

استفاده از آجرهایی که ضریب ارتجاعی بالاتری نسبت به آجرهای دیگر دارند و همچنین به کار بردن مصالحی که حالت چسبندگي دارند، مانع از فرو ريختن مناره ها در اثر لرزش هاي مکرر شده است. همچنین وجود شیارهایی بین بخش های مختلف ساختمان سبب شده است تا در هنگام لرزشِ مناره ها، بنا فضای کافی برای جا به جا شدن داشته باشد.

منارجنبان های دیگر…

شایان ذکر است منارجنبانِ اصفهان تنها بنا با قابلیت لرزش نیست و در شهر ها و کشورهای دیگر نیز منارجنبان وجود دارد. اما موردی که منارجنبان اصفهان را از ساير مناره هاي متحرك متمایز می کند، این است که علاوه بر حرکت مناره ها ساير قسمت هاي بنا نيز حركت مي كند. همچنین از آنجا که این دو مناره در مقایسه با منارهای دیگر، سبک تر و باریک تر ساخته شده اند، حرکت و جنبششان محسوس تر است و بهتر دیده می شود.

 منارجنبان خرانق در اردکان یزد (متعلق به دوره ی سلجوقی) یکی دیگر از منارجنبان های معروف در ایران می باشد. همچنین مناره های مسجد جامع نیشابور (شهر کهن) ویژگی منارجنبان داشته اند (این مسجد قرن ها پیش بر اثر زلزله نابود شده است و امروزه اثری از آن وجود ندارد).  برخی از جهانگردان نیز در مشاهدات خود، مناره هایی را معرفی کرده اند که همین ویژگی را داشته اند؛ ابن بطوطه در سفرنامه ی خود نقل کرده است که مسجد امام علي (ع) در شهربصره هفت مناره داشته است که یکی از آنها متحرک بوده است و خود او حركت این مناره را شخصا آزمايش كرده است.

حکيم ابوالقاسم محمد بن محمد کلبي نیز مي گويد: “در يکي از شهرهاي اسپانيا در اندلس، يکي از مسجد جامع هاي آن را ديدم که موقع تکان دادن به جنبش در مي آيد؛ يعني بدون اينکه دعا يا حرفي گفته شود. من خود بر بام آن مسجد رفته و جمعي نيز با من بودند. چوب هايي که در موقع تکان دادن مي گيرند در دست گرفتم و تکان دادم، چنان به حرکت در آمد که من به ايشان اشاره کردم که از جنباندن آن دست بردارند.”

مقبره ی عمو عبدالله کارلادانی

عمو عبدالله کارلادانی یا عمو عبدالله سقلابی ( صقلایی) یکی از زاهدان و پرهیزکاران در قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجری قمری  هجری قمری بود است که در سال 716 هجری قمری مقارن با اواخر سلطنت سلطان محمد الجایتو چشم از جهان فروبست.  آرامگاه وی در منارجنبان واقع شده است و بر روی قبر او سنگی بزرگ از جنس مرمر قرار دارد که سوره ی یاسین به صورت برجسته با خط ثلث بر روی آن حکاکی شده است. بر سنگ مزار وی چنین نوشته شده‌است:

“هذا قبر الشیخ الزاهد المتورع السعید المتقی عمو عبذالله بن محمد بن محمود سقلا رحمه الله علیه و نور فی السابع عشره من شهر ذی حجه سنه ست عشره و سبعمائه”

آدرس: اصفهان، خیابان آتشگاه، محله کارلادان

ساعات بازدید: از ساعت 9 الی 17

معمولا مناره ها را دوبار صبح و دوبار بعد از ظهر در صورت حضور بازدیدکننده در محوطه به لرزش در می آورند.  در ایام پربازدید همچون نوروز دفعات لرزش بیشتر می شود.

هزینه بازدید:  شهروندان ایرانی 5000 تومان، شهروندان خارجی 50000 تومان