مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران

مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران در باغ بزرگی به مساحت حدود 11 هکتار در شمال شهر تهران قرار دارد. بناهای این مجموعه متعلق به دوره های قاجار و پهلوی میباشد. این مکان خوش آب و هوا و سرسبز در ابتدا محلی برای ییلاق شاهان قاجاری بود و فتحعلی شاه قاجار دستور داده بود تا در این مکان باغی احداث کنند. این باغ ییلاقی در مکانی احداث می گردد که در گذشته نیزار بوده است و از این رو آن را “نی آوران” می نامیدند که بعد ها به “نیاوران” تبدیل گشت. پس از آن محمد شاه قاجار دستور داد تا در این باغ عمارت کوچک و ساده ای ساخته شود و به دنبال او ناصرالدین شاه معروف به سلطان صاحبقران نیز دستور می دهد تا در قسمت جنوبی باغ نیاوران ” کاخ صاحبقرانیه ” احداث گردد. آخرین عمارتی که در دوران قاجار در این باغ ساخته شد، ” کوشک احمدشاهی” نام داشت و به عنوان اقامتگاه ییلاقی احمدشاه قاجار مورد استفاده قرار می گرفت.

در زمان پهلوی اول مجموعه ی فرهنگی تاریخی نیاوران به همان شکل گذشته باقی ماند و تغییر چندانی نکرد، اما در زمان حکومت پهلوی دوم برخی از بناهای کوچک باغ به دستور محمدرضا شاه تخریب شدند و “کاخ نیاوران” با معماری مدرن جهت سکونت وی و خانواده اش ساخته شد.

علاوه بر عمارت ها و کاخ های ذکر شده در بالا، بناهای دیگری نیز همچون موزه حوضخانه، موزه جهان نما، کتابخانه اختصاصی، موزه خودروهای اختصاصی و باغ کتیبه ها در مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران پذیرای گردشگران می باشند؛ که در ادامه هرکدام را به اختصار توضیح خواهیم داد.

کاخ نیاوران؛ آخرین سکونتگاه محمدرضا پهلوی و خانواده

کاخ اختصاصی نیاوران با مساحتی در حدود 9000 مترمربع در قسمت شمال شرقی باغ نیاوران قرار دارد. عملیات احداث این کاخ بزرگ که از دو طبقه و یک نیم طبقه تشکیل شده است، در سال 1337 خورشیدی با هدف ساخت مکانی برای پذیرایی هایی سلطنتی و اقامت میهمانان عالی رتبه دربار آغاز شد. اما در حین ساخت تصمیم گرفته شد تا از کاخ به عنوان محل سکونت محمدرضا پهلوی و خانواده استفاده شود. از این رو تغییراتی در نقشه ی کاخ ایجاد شد و نیاوران به محل سکونت پهلوی دوم و خانواده اختصاص یافت. عملیات ساخت این کاخ در حدود ده سال به طول انجامید و سرانجام در سال 1347 مورد بهره برداری قرار گرفت و محمدرضا شاه به همراه خانواده در آن ساکن شدند. جالب است بدانید محمدرضا و خانواده تا آخرین ساعات خروج از ایران در 26 دی 57، در کاخ نیاوران ساکن بودند.

 معماری و تزئینات کاخ نیاوران را می توان تلفیقی از معماری ایرانیِ پیش و پس از اسلام دانست که با استفاده از فن آوری های مدرن ایجاد شده اند. گچبری ها، آینه کاری ها و کاشی کاری های کاخ نیاوران همگی توسط برترین اساتید آن دوره انجام شده اند و دکوراسیون و مبلمان داخلی کاخ نیز توسط یک گروه فرانسوی طراحی و اجرا شده است. سقف کاخ نیاوران را می توان یکی از جالب توجه ترین بخش های کاخ دانست، چرا که این سقف از جنس آلومینیوم ساخته شده است و از وسط باز می شود. در واقع این سقف با هدف استفاده از نور طبیعی و تهویه ی هوا به صورت متحرک ساخته شده است و به صورت الکترومکانیکی می توان آن را باز و بسته کرد. همچنین کف عمارت از جنس سنگ گرانیت سیاه ساخته شده است که بر زیبایی و شکوه کاخ افزوده است.

در بدو ورود به کاخ نیاوران سرسرای بزرگی را پیش روی خود خواهیم دید که همه ی اتاق ها پیرامون آن قرار گرفته اند. این سرسرا با آینه کاری های چشم نواز، اشیا تزئینی و چندین تابلوی نقاشی به زیبایی تزئین شده است و نگاه ها را به خود جذب می کند. سینمای اختصاصی، اتاق غذاخوری، سالن پذیرایی و تالار آبی همگی در پیرامون این سرسرا قرار دارند، که همه ی آنها نیز با اشیا تزئینی بسیار گرانبها و دیدنی نظیر تابلوهای نقاشی اثر نقاشان اروپایی، فرش ها و قالیچه های نفیس ایرانی، ظروف تزئینی، هدایای اهدایی دیگر کشورها و بسیاری موارد دیگر آراسته شده اند.

از پله ها که بالا برویم به نیم طبقه می رسیم. این نیم طبقه در واقع بین طبقه ی همکف و طبقه ی اول قرار دارد اما از لحاظ وسعت نصف طبقات دیگر می باشد. اتاق کار، اتاق کنفرانس و دفتر منشی فرح دیبا، اتاق خواب لیلا و اتاق ندیمه او در این نیم طبقه قرار دارند.

باز از پله ها بالا می رویم و به طبقه اول قدم می گذاریم. این طبقه در واقع فضای خصوصی و خانوادگی بوده است و شامل اتاق خواب و استراحتگاه نیمروزی محمدرضا پهلوی، اتاق آرایش و لباس فرح دیبا، اتاق خواب و اتاق مطالعه ی علیرضا پهلوی، اتاق خواب و اتاق مطالعه ی فرحناز پهلوی و اتاق خصوصی شاه و فرح می باشد.

در انتهای مسیر بازدید نیز  اتاقی در راه پله­ها قرار دارد که لباسهای رسمی و نظامی و مدالها و نشان­های محمدرضا پهلوی در آن نگهداری می­شود.

کاخ صاحبقرانیه

کاخ صاحبقرانیه قدیمی‌ترین بنای موجود در مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران و یادگار دوران حکومت ناصرالدین شاه است که به دستور وی در سال 1229هـ.ش درجنوب باغ نیاوران در دو طبقه احداث گردید و به مناسبت سی و یکمین سال حکومت وی “صاحبقرانیه” نامیده شد؛ در آن زمان هر سی سال یک قرن محسوب می شد و از این رو ناصرالدین شاه در سی و یکمین سال حکومتش خود را صاحبقران نامید. کاخ صاحبقرانیه در فاصله ۹۰۰ متری از کاخ اختصاصی نیاوران قرار دارد و در زمان ناصرالدین شاه به عنوان خوابگاه، اندرونی و حرم ‌سرای وی مورد استفاده قرار می گرفت.  در آن دوران حرمسرا شامل چهل تا پنجاه ساختمان بود که هر دستگاه به یک یا دو تن از همسران شاه اختصاص داشت. در زمان حکومت مظفرالدین شاه حرمسرای کاخ محدودتر شد و فرمان مشروطیت نیز در حیاط کاخ صاحبقرانیه، توسط او امضا گردید.

در سال 1318 رضاشاه تصمیم گرفت مراسم ازدواج محمدرضا و فوزیه، شاهدخت مصر، در کاخ صاحبقرانیه برگزار شود. از این رو این تغییراتی در چیدمان و مبلمان کاخ ایجاد شد و برای تزیین دیوارها و پارچه ی پرده ها از طراحان خارجی استفاده شد. اما در نهایت به علت سرمای شدید آن سال مراسم در مکان دیگری برگزار شد.

در زمان پهلوی دوم، به دستور فرح دیبا کاخ صاحبقرانیه مجددا دستخوش تغییرات اساسی گشت و دکوراسیون آن را با سلیقه ی خود باز طراحی نمود. در این دوران حوضخانه که در طبقه ی اول قرار دارد برای پذیرایی از میهمانان و طبقه دوم به عنوان دفتر کار محمد رضا پهلوی مورد استفاده قرار گرفت. اتاق استراحت نیمروزی شاه، اتاق مذاکرات جنگی مجهز به شیشه‌های ضدگلوله، اتاق انتظار سفرا، مذاکرات خصوصی، دندانپزشکی محمدرضا شاه و تالار جهان نما یا تالار آیینه از دیگر بخش های کاخ صاحیقرانیه می باشند.

کاخ صاحبقرانیه همچون دیگر کاخ های دوران قاجار و پهلوی اشیای گرانبها و نفیس بسیاری را در خود جای داده است و جای جای کاخ با گچبری ها، آینه کاری ها، پنجره های رنگی، فرش های نفیس ایرانی، پنجره های اُرسی، تابلو های نقاشی و بسیاری موارد دیگر به زیبایی و ظرافت تمام تزئین شده است. همچنین جالب است بدانید مجموعه قهوه تلخ، سریال تلویزیونی میرزا کوچک‌خان و فیلم‌های سینمایی شازده احتجاب، سلطان صاحبقران، دلشدگان و کمال‌الملک در این کاخ فیلم برداری شده‌اند.

کوشک احمدشاهی

کوشک به معنی بنای مرتفع و عالی، قصر و کاخ می باشد و کوشک احمدشاهی نیز همانطور که از نامش پیداست به آخرین شاه قاجار، احمد شاه، اختصاص داشته است و به عنوان اقامتگاه تابستانی او مورد استفاده قرار می گرفته است. کوشک احمدشاهی با مساحت ۸۰۰ متر مربع در دو طبقه در میان باغ نیاوران قرار دارد و با سقف شیروانی، نمای آجری، ایوان سراسری چهار طرفه و ستون های سفید رنگش به راحتی قابل شناسایی می باشد.

کوشک  احمدشاهی در زمان محمدرضا شاه توسط طراحان فرانسوی بازسازی و مرمت شد و مبلمان داخلی آن به طور کامل عوض شد تا از آن به عنوان محل کار و سکونت رضا پهلوی، ولیعهد، مورد استفاده قرار گیرد.

طبقه ی اول کوشک  احمدشاهی از اتاق های مطالعه، خواب، غذاخوری، آجودان ولیعهد و بخش های دیگری تشکیل شده است و اشیاء نفیسی از جنس برنز، نقره، عاج، چوب، هدایای رؤسای کشورهای گوناگون، مدال‌ها و نشان‌ها و تابلوهای نگارگری در معرض تماشا قرار گرفته ‌است. یکی از جالب توجه ترین اشیای به نمایش درآمده در این قسمت قطعه سنگی از کره ماه است که از طرف ریچارد نیکسون، رئیس‌جمهور پیشین آمریکا، به رضا پهلوی هدیه داده شده بود. طبقه دوم عمارت نیز از یک سالن مرکزی ( اتاق موسیقی) و ایوان سرتاسری چهار طرفه تشکیل شده است.

موزه جهان نما

موزه جهان نما در ضلع غربی کاخ صاحبقرانیه قرار دارد و به نمایش آثار اهدایی به خاندان پهلوی و یا خریداری شده توسط آنان اختصاص یافته است.

آثار هنرمندانی همچون  پیکاسو، دالی، رنوار، گوگن، پرویز تناولی، حسین زنده رودی، سهراب سپهری، بهمن محصص و اشیای تاریخی با ارزشی نظیر تنگ سفالین مربوط به نیمه دوم هزاره اول پیش از میلاد، پیکره های مفرغی لرستان مربوط به هزاره دوم و اول پیش از میلاد و ده ها شی با ارزش دیگر در این موزه به نمایش گذاشته شده است.

موزه کتابخانه اختصاصی

موزه کتابخانه اختصاصی در قسمت شمال شرقی مجموعه نیاوران قرار دارد و 23000  جلد کتاب چاپی، مجموعه های خطی کم نظیر و کلکسیون آثار هنری شامل 350 تابلو نقاشی اثر محمود فرشچیان، سالوادور دالی، خوان میرو، اندی وارهول، آلن بایاش و … را در خود جای داده است.

موزه خودروهای اختصاصی کاخ نیاوران

ساختمان این موزه در گذشته به عنوان گاراژ استفاده می شده است و در حال حاضر خودروهای اختصاصی خاندان پهلوی، موتور سیکلت های کوچک متعلق به فرزندان پهلوی و ماکت های خودرو در آن به نمایش گذاشته شده است.

باغ موزه کتیبه ها

در این نمایشگاه دائمی تعداد 43 مولاژ (نمونه مشابه)  از کتیبه های صخره ای شامل دوره تاریخی مادها به خط و زبان اوراتی، آشوری و آرامی متعلق به مناطق اهر و سراب، دوره تاریخی پارتی و ساسانی به خط و زبان های فارسی باستان، آکدی، عیلامی و آرامی تا اواخر دوره ساسانی و به خط شکسته پهلوی به نمایش گذاشته شده است. کتیبه های شاپور و اردشیر در نقش رستم، کتیبه شاپور یکم در نقش رجب، کتیبه کرتیر در نقش رجب از معروف ترین آثار این باغ موزه هستند.

آدرس: تهران، میدان شهید باهنر (نیاوران)، مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران