عزاداری حسینیان در بازار تاریخی اردبیل، تبلور دلدادگی به اهل بیت(ع)

این آیین عزاداری به ترتیب از محله‌های نعمتی اونچی‌میدان (گازران)، عالی قاپو (دروازه) و چشمه‌باشی (سرچشمه) شروع و با عزاداری محله‌های حیدری پیرعبدالملک، اوچدکان و طوی (طاوار، تاوار) خاتمه می‌یابد. هر محله دارای شعبه‌هایی (خولا) است که هر کدام به ترتیب از جلوی مسجد خود به عزاداری پرداخته ودر همان جا ختم می‌کنند، محلات شش‌گانه ابتدا و انتهای این عزاداری‌ها را خودشان انجام می‌دهند.

شاید بتوان اذعان داشت مراسم عزاداری در بازار اردبیل در نوع خود بی‌بدیل باشد و شاید در دیگر نقاط کشور چنین مراسمی با نظم و ترتیب مربوطه مشاهده نشود، بر طبق برخی اسناد و نیز مصاحبه‌های انجام شده با ریش‌سفیدان و معتمدین محلات به نظر می‌رسد این نوع عزاداری بازمانده عزاداری دوران صفویه باشد.

از قدیم‌الایام شهر اردبیل به شش محله تقسیم شده که به محلات شش‌گانه مشهور است، محله‌های عالی‌قاپو، اونچی‌میدان (گازران) و چشمه‌باشی (سرچشمه) نعمتی محسوب می‌شدند و طوی (تاوار، طاوار)، اوچدکان و پیرعبدالملک محله‌های حیدری. شاید بتوان گفت که مقوله نعمتی و حیدری از اردبیل به دیگر نقاط ایران راه یافته و این مقوله باز هم ادامه دارد.

در گذشته که اختلافات حیدری و نعمتی رواج داشته بین دسته‌هایی که از هر دو طرف سمت بازار سرپوشیده (راسته بازار) می‌آمدند درگیری‌ها و برخوردهایی می‌شد؛ چرا که نظم خاصی در این مورد وجود نداشت ولی طبق شواهد موجود بخصوص از اواخر قاجار یکی از رجال عالیه شهر اردبیل بنام «بهادری» برنامه‌ای مبنی بر آمدن به ترتیب هر یک از محلات شش‌گانه اردبیل و خوله‌هایش (شاخ یا شعبه) به بازار چیده و دامنه اختلافات از آن زمان به بعد حل و فصل شد.

دهه اول محرم که مصادف با یک جمعه و دو روز تاسوعا و عاشورای حسینی است از روز دوم شاهد به اصطلاح به بازار آمدن محلات شش‌گانه است، به ترتیبی که ذکر می‌شود: نخست محله‌های نعمتی که آن هم به نوبت اونچی‌میدان، سرچشمه و عالی‌قاپو و در سه روز دیگر هم پیرعبدالملک، اوچدکان و طوی به ترتیب به بازار می‌آیند، این مراسم عزاداری در دسته‌های زنجیرزنی و سینه‌زنی از صبح زود از ساعت ۹-۸ شروع شده و تا پاسی از شب ادامه می‌یابد.

معمولاً خوله‌هائی (شعبه یا شاخ) که اخیرا به محلات شش‌گانه اضافه شده نخست به بازار می‌آیند و به ترتیب شاخه‌های قدیمی‌تر؛ نوحه‌خوانان ابیاتی به‌صورت شاه بیت در اول مجلس می‌خوانند و مردم عزادارو زنجیرزنان یا سینه‌زنان با صوتی حزین و اندوهگین آن را تکرار کرده در مسیرهایی که از چند سال پیش مشخص شده به حرکت در می‌آیند و وارد راسته بازار می‌شوند.

جلوی مسجد جامع در داخل بازار، وعده‌گاه اصلی عزاداران است؛ این محل مکانی است که به نوعی نوحه‌خوان تازه‌ترین و آخرین سروده‌های شاعران حسینی اردبیل را مرثیه‌سرایی می‌کنند. محله‌های نعمتی و حیدری به طور مخالف در مسیر هم برای عزاداری به بازار می‌آیند.

یکی از مواردی که در عزاداری به چشم می‌آید اتحاد و هماهنگی است که بین محله‌های شش‌گانه وجود دارد؛ مثلا رسمی به نام بوسیدن دو طوق یا «طوق اوپوش دورمخ» وجود دارد که به نوعی خواهرخواندگی است مابین محله عالی‌قاپو و پیرعبدالملک در چهارمین روز از ماه محرم که محله عالی‌قاپو به سمت بازار می‌آید در کوچه شیشه گران و نزدیک حمام میرزا حبیب، طوق محله پیرعبدالملک به پیشواز طوق محله عالی‌قاپو آمده و با هم به اصطلاح دیدار یا روبوسی می‌کنند. این مراسم از عظمت و شکوه خاصی برخوردار بوده و مردم زیادی از عوام و عزاداران در آن جمع می‌شوند تا شاهد این مراسم عظیم معنوی باشند. معمولاً از عزاداران در طول مسیر طولانی عزاداری در بازار، با چای و شربت و شیر کاکائو و حلوا پذیرایی کرده و عرض ارادت و عشق خود را به ساحت مقدس دستگاه باعظمت و پرشکوه امام حسین (ع) ابراز می‌دارند.

هر محله از جلوی مسجد محله خود شروع کرده و بعد از طی مسیرهای مشخص شده در خیابان‌ها وارد راسته بازار شده و در انت‌ها نیز باز هم به مسجد محله خود مراجعه کرده و با صلوات مراسم را ختم می‌کنند، تمامی محله‌ها بدون استثنا وارد بازار شده و حتما جلوی مسجد جامع شهر عزاداری می‌کنند.

طبق برخی اسناد و گفته‌ها و شنیده‌ها از ریش‌سفیدان و معتمدین شهر این نوع از عزاداری به‌نوعی بازمانده از دوران صفویه بوده و تا به امروز هم ادامه دارد.

در مراسم‌ها و آیین‌های عزاداری آنچه مدنظر تمامی عزاداران است همانا احترام به دیگر دسته‌های عزاداری از لحاظ ترتیب ورود به عزاداری و نیز اتحاد و همدلی و عقد اخوت به همان ترتیبی که ذکر شد است؛ یعنی اگر هر کدام از این مراحل از لحاظ نظم و هماهنگی وجود نداشته باشد چه بسا که شهر را آشوب و بلوا فرا می‌گیرد و هر کسی هر طوری که خواسته به عزاداری می‌پردازند که این نیز با روح بلند و با عظمت اهل بیت (ع) همخوانی ندارد، چرا که بنا به اذعان ریش‌سفیدان محله‌های شش‌گانه امام حسین (ع) در وهله نخست ادب و معرفت را می‌پسندد و اگر جز این باشد مورد مقبول درگاه احدیت نخواهد بود.

در خصوص ابراز و اشیا می‌توان گفت که بعضی از محله‌های بزرگ دارای علم‌ها و بیرق‌هایی هستند که قدمت چندین صدساله دارند و متاسفانه از نحوه مرمت و نگهداری آن نیز اطلاع چندانی ندارند که به مرور زمان از بین خواهند رفت و لازم است برای حفظ و احیای آن‌ها اقدام شود.

در برپایی و چگونگی اجرای مراسم‌ها و آیین‌های مذهبی و دینی در درجه نخست خود مردم و عزاداران مهم و عامل اصلی هستند. حتی در مواردی که نظم و ترتیب خاصی هم برای اجرای این مراسم صورت پذیرفته باز هم از طرف خود مردم و از میان معتمدین و ریش‌سفیدان آنان انجام گرفته است. ائمه جمعه و جماعات و صاحبان خرد و اندیشه و نیز شاعران متعهد نیز می‌توانند با اعمال و حرکات و اندرزها و توصیه‌های حکیمانه خود در هر چه بهتر و معقولانه‌تر برگزار شدن عزاداری سالار شهیدان امام حسین (ع) قدم‌های مؤثری بردارند.

منبع:میراث آریا