مسجد سیدالشهدا؛ یادگاری از جنگ در خرمشهر
روز جهانی مسجد هر ساله برابر با ۳۱ مرداد است ولی به دلیل کبیسه بودن امسال تاریخ روز جهانی مسجد با ۳۰ مرداد ۱۴۰۰ مصادف شده است.به همین مناسبت مطلبی به قلم نجلا درخشانی (کارشناس ارشد مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی) و سجاد پاک‌گهر (کارشناس ارشد حفاظت و مرمت آثار فرهنگی تاریخی) می‌خوانید که در اختیار ایسنا قرار گرفته است:
«هر شهر دارای نمادها و نشانه‌هایی مختص به خود است که ممکن است با آنها در عرصه جهانی معرفی شود. امروزه شهرهایی در عرصه جهانی و در حوزه‌ی جذب توریست باهم به رقابت می‌پردازند که واجد نشانه‌های بین‌المللی باشند. بنابراین نشانه‌هایی که بخشی از هویت تاریخی و فرهنگی هر شهر را به خود اختصاص داده و بخش مهمی از خاطرات جامعه محلی آن منطقه را تشکیل می‌دهند، برای تجدید چشم‌انداز تاریخی شهر و جذب هرچه بیشتر گردشگر به‌عنوان اصول پایه تلقی می‌شوند.تعدادی از بناهای واجد ارزش باقی مانده از جنگ در دوران بازسازی خرمشهر پس از اتمام جنگ به دست ارگان‌ها و یا مردم نوسازی، بازسازی و یا مرمت شده‌اند. یکی از این بناها که بخشی از میراث شهری و هویت تاریخی خرمشهر محسوب می‌شود و پس از جنگ مرمت و بازسازی شده است، مسجد سیدالشهدا است.
این مسجد در دوره پهلوی دوم و اوایل دهه ۵۰ با کمک‌های مردم محله ساخته شده است که در دوران جنگ آسیب‌های فراوانی دیده و بخشی از آن نیز تخریب شده است. پس از جنگ، اداره اوقاف از طریق ستاد نوسازی و بازسازی مساجد، آن را بازسازی و مرمت می‌کنند و البته تعدادی از آثار و نشانه‌های جنگ مانند رد تیر و ترکش‌ها را روی بدنه نگه می‌دارند تا آیندگان با تماشای آنها بدانند این بنا نیز از آثار باقی‌مانده از تاریخ جنگ بوده است.
مسجد سیدالشهدا در دوره پهلوی دوم به‌صورت دوبلکس (دوطبقه) با دو شبستان مجزا زنانه و مردانه در قلب خرمشهر با هزینه و کمک خیرین محله ساخته شده است. نمای ورودی شبستان به‌صورت قرینه بوده و شبستان مردانه که در طبقه هم‌کف قرار دارد دارای دو ورودی با دو قوس بیز تند در دو سوی یک نغول زیبا بوده که با آجر و هفت رنگ و نقوش اسمیلی بسیار زیبا، آذین شده است. مسجد به فرم مساجد یک‌ایوانه ساخته شده و نماهای شرقی و غربی و جنوبی دارای نغول و تاق‌نماهای زیبایی با قوس‌های تیزه‌دار از نوع پنج‌اوهفت و شبدری هستند. همه این تاق‌نماها با کاشی هفت‌رنگ و آیات قرآن کریم مزین شده‌اند. پنجره‌های مسجد نیز همگی دارای قوسی تیزه‌دار بوده و نغول بالای آنها با کاشی هفت‌رنگ و آیات زیبای قرآن مزین شده است.
محراب مسجد از یک قوس بیز کند و یک نغول تشکیل شده که با گچ‌بری‌های بسیار زیبایی متشکل از آیات قرآنی، نقوش اسلیمی و گیاهی آذین شده است. بخشی از تزئینات محراب در زمان جنگ به‌دلیل موج انفجار تخریب شده که به همان صورت تا به حال باقی مانده است.
گنبد مسجد از نوع نار (منحنی شکل) به‌صورت دو پوسته پیوسته بوده و دارای گریوی بلند است. گنبد و گریو آن با کاشی هفت‌رنگ پوشیده و تزئین شده و در بدنه گریو تعدادی بازشو برای نورگیری شبستان تعبیه شده است. در زمان جنگ به‌دلیل اصابت خمپاره به گنبد همه کاشی‌های آن شکسته و فرو ریخته‌اند که بعد از جنگ دوباره مرمت و بازسازی شده است.
جای تیر و ترکش هنوز هم در جای‌جای مسجد و تزئینات زیبای آن به‌چشم می‌خورد که از زمانی پُر از درد و رنج برای این کالبد و زندگی جاری در آن حکایت دارد؛ سردر و نمای ورودی مسجد و سرویس بهداشتی آن در زمان جنگ تخریب شده که دوباره پس از جنگ با تغییراتی در ارتفاع، عمق و نوع تاق‌نمای ورودی و افزودن بخش‌هایی در کنار ورودی، بازسازی شده است؛ در حال حاضر ورودی مسجد متشکل از دو تاق‌نما با قوس تیزه‌دار از نوع پنج او هفت تند و نغول‌هایی تزئین‌شده با کاشی هفت‌رنگ و پوشش تخت است.
بخش‌هایی از نمای ورودی شبستان در طبقه دوم در اثر اصابت خمپاره در جنگ تخریب شده که پس از جنگ با تغییراتی در فرم و تعداد پنجره‌ها به صورت مجدد بازسازی شده است. دیوارهای جنوبی حیاط مسجد و اتاقک راه‌پله نیز تخریب شده‌اند که باردیگر با اندکی تغییرات بازسازی شده‌اند.
عناصر معماری مسجد عبارتند از:
– شبستان به‌صورت دوبلکس (دو طبقه)
– محراب گچ‌بری‌شده با نقوش اسلیمی، گیاهی و آیات قرآن
– گنبد از نوع نار با قوس پاتوپا مزین شده با کاشی هفت رنگ
– وجود تاق‌نماهایی با قوس تیزه‌دار مزین‌شده با کاشی هفت‌رنگ و آیات قرآنی در دورتادور حیاط
– سر ورودی با قوس تیزه‌دار و تزئینات کاشیکاری هفت‌رنگ
ویژگی‌های شاخص مسجد عبارتند از:
– یکی از نقاط دفاع و استراحت رزمندگان در مقاومت ۳۵ روزه
– دارای تزئینات زیبای آجرکاری، کاشیکاری و گچ‌بری
– وجود آثار و نشانه‌های جنگ بر روی کالبد بنا
– یکی از مکان‌خاطره و رویدادهای شهر خرمشهر برای مردم و رزمندگان
باتوجه به این‌که این مسجد جزو مکان‌خاطره‌های هشت سال جنگ و دفاع‌مقدس است و مردم خرمشهر با دیدن آن خاطراتی از آن دوران و دفاع بی‌نظیر همه ایران برای آزادی خرمشهر در ذهن‌شان نقش می‌بندد، پرونده این اثر مهم برای ثبت در آثار ملی دفاع‌مقدس تهیه شده و با تأیید شورای ثبت اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خوزستان به وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی ارسال شده است؛ امید که به زودی شاهد ثبت این اثر ارزشمند و حفظ آن به منظور انتقال به آیندگان باشیم.
پی‌نوشت:
نغول: جمع نغل، تورفتگی تزئینی در نماسازی دیوارها مانند تاق‌نما
پاتوپا (pa-tu-pa): نوعی قوس (چفد)، دیوار در دیوار، به گفته دکتر پیرنیا در مجله اثر ۲۴.
چفد پنج‌اوهفت: از دو واژه پنج به معنی پنجره و روزن و اوهَفتن به معنای پوشاندن تشکیل شده است.
گریو: گردن گنبد
قوس بیز تُند: گونه‌ای از چفد مازه‌دار (بیضوی)
گنبد نار: کنبدها به لحاظ شکل ظاهری به دو نوع رُک (مخروطی) و نار (کروی) تقسیم می‌شوند. گنبد نار رایج‌ترین نوع گنبد در ایران است. فرم این نوع گنبد، منحنی است و پوشش اصلی سقف اکثر مساجد مهم ایران را تشکیل می‌دهد.»
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.