مسجد جامع یزد

مسجد جامع یزد یکی از قدیمی ترین و در عین حال جالب توجه ترین مساجد ساخته شده در ایران است که قدمت آن به بیش از 900 سال پیش باز می گردد. این مسجد در سبک معماریِ آذری ساخته شده است و در متون تاریخی از آن با نام های دیگری همچون مسجد جامع عتیق، مسجد جمعه شهرستان و مسجد جامع نو نیز یاد شده است.

آنچه که مسجد جامع شهر یزد را از سایر مساجد ایرانی متمایز می سازد، ارتفاع مناره های آن می باشد: مناره های مسجد جامع شهر یزد با ارتفاع تقریبی 52 متر به عنوان یکی از بلند ترین مناره ها در بین مساجد ایرانی شناخته می شوند. (مقایسه شود با ارتفاع مناره ها ی مسجد امام اصفهان به ارتفاع 48 متر و مناره های مسجد جامع اصفهان به ارتفاع 35 متر).  البته ذکر این نکته نیز ضروری است که در حال حاضر مناره های مصلای شهر تهران به ارتفاع 135 متر و مناره های مصلای شهر اصفهان به ارتفاع 110 متر به عنوان بلند ترین مناره های ایران شناخته می شوند. اما زمانی که بدانیم مناره های مسجد جامع شهر یزد در حدود پانصد سال پیش و در عصر شاه طهماسب صفوی و با امکاناتِ محدودِ معماریِ آن زمان ساخته شده اند، متوجه ارزش و کار دشوار معماران آن دوران برای ساخت چنین مناره های بلندی می شویم.

مسجد جامع یزد در طول قرن ها جایگاه ویژه ای در شهر یزد و در بین شهروندان آن داشته است و به عنوان نمادی از مساجد ایرانی شناخته می شود؛ و شاید به همین دلیل بوده است که تصویر مسجد جامع شهر یزد را بر روی اسکناس های 200 ریالی چاپ کردند تا شکوه و عظمت این مسجد را به همگان یادآور شوند.

مسجد جامع یزد در سال 1313 خورشیدی در فهرست آثار ملی  ایران و در سال 1396 با شماره 1544 در قالب بافت تاریخی یزد در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد.

تاریخچه 

مسجد جامع شهر یزد را می توان حاصل صد سال معماریِ ایرانی در دوره های مختلف تاریخی دانست. سنگ بنای این مسجد به دوران حکومت ساسانیان باز می گردد و حکام و اُمرای حکومت های مختلف پس از اسلام به تکمیل و گسترش آن پرداختند.

همانطور که گفته شد مسجد جامع شهر یزد در دوره های مختلف تاریخی به تدریج ساخته شده است، اما مهمترین بانی مسجد جامع شهر یزد را می توان فردی به نام علاءالدوله کالنجار دانست. علاءالدوله کالنجار در زمان ملکشاه سلجوقی حاکم یزد بود و به خواست او مسجدی به نام عتیق در شهر یزد ساخته شد. این مسجد در واقع بنای اولیه ی مسجد جامع امروزی به حساب می آید. مسجد عتیق سال ها به عنوان مسجد جامع شهر یزد محل گردهمایی های مومنان بود و در طول این سال ها بارها گسترش یافت و الحاقات زیادی به آن افزوده شد؛ این تغییرات و گسترش بنا باعث شد تا مسجد عتیق از شکل قدیمی خود خارج شود و از این رو در بین مردم به مسجد جامع نو تغییر نام پیدا کرد. یکی از مهمترین این تغییرات در سال 702 هجری شمسی انجام شد. در این سال فردی به نام سید رکن الدین نظام الحسینی، زمین هایی در اطراف مسجد عتیق خریداری کرد و دستور داد تا مسجد توسعه و گسترش یابد. اما متاسفانه هشت سال پس از شروع به ساخت و ساز های جدید، وی در سال 710 شمسی دارفانی را وداع گفت و بدین ترتیب ساخت گنبد و ایوان مسجد ناتمام باقی ماند. پس از وفات سید رکن الدین نظام الحسینی و بنا به وصیتش مبنی بر تکمیل مسجد، فردی به نام شرف الدین علی یزدی که از مشاهیر یزد در دوره ی تیموری بود، ساخت گنبد و ایوان مسجد را به اتمام رساند. این گنبد و ایوان در سال 753 شمسی و در زمان امیر تیمور کاشیکاری شدند.

در زمان خواجه جلال الدین محمود خوارزمی سوره ی فتح به خط نسخ توسط بهاء‌الدین‌ هزار‌ اسب که از خوش‎نویسان برتر آن دوران بود، گرداگرد گنبد و ایوان نقش بست. این کتیبه نیز همچون دیگر قسمت های مسجد ناتمام باقی ماند و در سال 794 شمسی به دست شاه نظام کرمانی و در زمان شاهرخ‌ میرزا‌ اتمام یافت. در زمان شاهرخ تیموری فردی به نام امیر جلال الدین چقماق یا چخماق به عنوان حاکم یزد منصوب شد. بی بی خاتون همسر امیر چخماق دستور داد تا محراب قدیمی و چوبی مسجد که بسیار فرسوده و مستهلک شده بود با آجر ساخته شود. همچنین به دستور بی بی خاتون دو ستون مرمر در دو طرف ایوان نصب شد و از سنگ مرمر برای پوشش کف مسجد استفاده کردند.

یکی از مهمترین تغییرات مسجد جامع شهر یزد در زمان حکومت شاه طهماسب صفوی انجام شد؛ در این دوران گنبد مسجد کامل شد و دو مناره ی مرتفع مسجد، سردر و طاق اصلی به مسجد افزوده شدند. در زمان فتحعلی شاه قاجار نیز شبستان غربی به دستور شاهزاده محمد ولی میرزا، پسر فتحعلی شاه و حاکم یزد، به مسجد اضاف شد. از دیگر اقدامات در این دوره می توان به مرمت کلی صحن مسجد اشاره کرد.

 این ساخت و سازها ادامه داشت و مسجد جامع شهر یزد درطول قرن ها دستخوش تغییرات بسیاری شد. آخرین تصرفات و مرمت های مسجد به سال 1324 شمسی باز می گردد؛ در این سال هیات حامیان مسجد کبیر یزد با حمایت محمد علی وزیری که از روحانیون و وعاظ شناخته شده ی شهر یزد بود، بار دیگر به مرمت و بازسازی مسجد جامع پرداختند.

معماری 

بازدید از مسجد جامع یزد را از فضای جلو خان که در قسمت شرقی مسجد قرار دارد، آغاز می کنیم. جلوخان به فضای نسبتا وسیعی گفته می شود که در قدیم اغلب روبه‌روی درِ خانه، مسجد، زیارتگاه و یا کاروانسرا ها می ساخته اند. در این قسمت یک حوض هشت ضلعی و دو ستون مرمری کوچک که گفته می شود در گذشته شمعدان بوده اند، به چشم می خورند.

اولین قسمت از مسجد جامع شهر یزد که توجه ها را به خود جلب می کند، ایوان رفیع و با شکوه آن است که در مقایسه با بسیاری دیگر از ایوان ها، قامتی کشیده و بلند دارد. ارتفاع این ایوان 24 متر است و با مقرنس کاری، کاشی های آبی و فیروزه ای رنگ حاویِ القاب شاهرخ تیموری و میرزا جهانشاه  به زیبایی تزئین شده است. این سردر مرتفع نیز همچون سایر قسمت های مسجد در طول تاریخ دستخوش رویداد های مختلف بوده است و آخرین تغییر و مرمت آن به سال 1324 شمسی بازمی گردد.

دو مناره به ارتفاع 52 متر و قطر 8 متر در دو طرف سردر ورودی مسجد قرار گرفته اند و متناسب با سردر، بلند و مرتفع ساخته شده اند. به عبارتی می توان سردرِ مرتفع و مناره های بلند آن را بارز ترین بخش از مسجد جامع شهر یزد دانست که در طول قرن ها تبدیل به نمادی از این شهر شده اند. هر دو مناره دارای راه پله ای برای دسترسی به گلدسته ها هستند و روی مناره ها همچون سردر با کاشی های آبی رنگ و کتیبه هایی با مضامین ذکر خدا و معصومین، تزئین شده است. این مناره ها حوالی سال 1313 شمسی فروریختند اما در سال 1324 توسط هیات حامیان مسجد کبیر یزد و با حمایت های آیت الله محمد علی وزیری بازسازی شدند.

پس از گذر از سردر ورودی، وارد فضای هشتی می شویم. این فضا نیز دارای سقفی گنبدی شکل است و با شکل های هندسی زینت یافته است. پس از فضای هشتی، صحن وسیع مسجد را مقابل خود خواهیم یافت. اغلب نمازهای مغرب و عشا در فصول گرم سال در این صحن اقامه می شود.

شبستان شرقی، شبستان غربی و شبستان شاهزاده از دیگر قسمت های مهم مسجد جامع شهر یزد می باشند که بازدیدکنندگان بسیاری را به سوی خود جذب می کنند.

شبستان شرقی که به آن شبستان تابستانی نیز می گویند، در سال 754 شمسی به دستور نصرت الدین شاه مظفری – یکی از حاکمان سلسله ی مظفریان- ساخته شد. این شبستان محراب زیبای مسجد را در خود جای داده است و پنجره های مشبک رنگی آن حال و هوایی معنوی به آن بخشیده است. محراب مسجد جامع شهر یزد نیز با هنر گچکاری، مقرنس کاری و کاشی های معرق با طرح های گل و بوته به زیبایی تزئین شده است و جلوه ای خاص به محیط پیرامون خود بخشیده است.

شبستان غربی در زمینی به مساحت 342 مترمربع بنا شده است و در حال حاضر گنجینه و موزه ی مسجد را در خود جای داده است. موزه ی مسجد جامع یزد در سال 1393 افتتاح شد و در آن آثار تاریخی مربوط به دوره های مختلف اسلامی به نمایش گذاشته شده است. در این موزه در حدود 350 شی تاریخی از دوره ی ایلخانی تا زمان معاصر و برخی اشیای مسجد که کاربری خود را از دست داده اند، نگهداری می شوند. با مشاهده ی قطعات بدون استفاده ی مسجد می توان تا حدی با تاریخ مرمت ها و بازسازی های مسجد آشنا شد. از مهترین و قابل توجه ترین اشیای این موزه می توان به کاشی های طلایی متعلق به دوره ی ایلخانی، در قدیمی مسجد جامع یزد از جنس چوب گردو ، آجرها و قطعات اصلی مسجد و اشیای دیگری همچون مجموعه ی زیلو، ظروف قدیمی، سماور، ساعت و …اشاره کرد.

شبستان شاهزاده که آن را منسوب به شاهزاده محمد ولی میرزا، پسر فتحعلی شاه و حاکم یزد، دانسته اند، در سال 1203 شمسی ساخته شد. سقف این شبستان بر روی 48 ستون چهارگوش قرارگرفته است و بخش پایینی این ستون ها با کاشی های فیروزه ای رنگ تزیین شده است.

گنبد مسجد جامع شهر یزد به صورت دو پوسته ساخته شده است و نمای بیرونی آن با اشکال هندسی و ساقه‌ای مزین به نام الملک ‌الله  به خط کوفی تزئین شده است. نمای درونی گنبد نیز با اسامی خداوند و آیات قرآنی زینت یافته است و چهار گوشواره در چهار گوشه ی آن دیده می شوند.

آدرس: یزد، خیابان مسجد جامع، مسجد جامع یزد

هزینه ی بازدید: شهروندان ایرانی رایگان، گردشگران خارجی 20000 تومان

ساعات بازدید: 8 الی 19:30