آرامگاه حقیقی محمد غزالی کجاست؟
یک پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی گفت: به نظر می‌رسد که آرامگاه غزالی ابتدا به عنوان خانقاه یا صومعه جهت اقامت عارفانه ساخته شده بوده و با توجه به مشابهت نقشه و دیگر موارد با برج میل اخنگان، متعلق به دوران ایلخانی است.
رجبعلی لباف‌خانیکی در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص آرامگاه غزالی و خانقاه او اظهار کرد: با توجه به مواردی که در بخش‌های پیشین گفته شد، چنین به نظر می‌رسد که آرامگاه غزالی ابتدا به عنوان خانقاه یا صومعه جهت اقامت عارفانه ساخته شده و سپس به مکانی مذهبی مانند مسجد یا معبد تغییر کاربری داده و این وضعیت با آنچه در مورد روحیات و نحوه زندگی غزالی در سال‌های آخر عمر او، خانقاه و آرامگاهش نوشته‌اند، مطابقت دارد.
وی ادامه داد: شادروان عبدالحسین زرین کوب در کتاب فرار از مدرسه نوشته است، «امام محمد غزالی در سال ۴۸۸ هجری قمری فرار از مدرسه را پیش گرفت و از بغداد بیرون آمد، او کوشیده بود همه چیز را رها کند، لباس درشت درویشان بر تن و سفر دراز بی‌برگ و ساز زمستان را به سوی شام آغاز کرد…در اطراف مسجد جامع دمشق صومعه‌هایی برای غریبان و گوشه‌گیران وجود داشت و غزالی نیز به جمع آنان پیوست و اوقات خود را در زاویه‌ای از مسجد می‌گذرانید. تا چند سال بعد از او هنوز زاویه‌ای را که در آن اعتکاف داشت (غزالیه) می‌خواندند…».
لباف خانیکی خاطرنشان کرد: غزالی دو سال در دمشق ماند و سپس به بیت‌المقدس رفت و زاویه‌ای از مسجدالاقصی را برای عبادت برگزید. در سال۴۹۰ هجری قمری به طوس بازگشت و بنا به نوشته شادروان جلال همایی در طوس به شیوه زهاد آن‌جا در صومعه‌ای به اعتکاف، زهد و عبادت مشغول شد. صومعه غزالی مجمع و منزلگاه علما، فضلا و عرفای غریب بود. این صومعه تا قرن۶ و۷ هجری قمری دایر بود.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی تصریح کرد: گزارش «فضل‌الله روزبهان خنجی» از خانقاه و آرامگاه غزالی دلالت بر این دارد که اولا خانقاه یا صومعه غزالی تا اوایل قرن ۱۰هجری قمری هنوز موجود بوده و آرامگاه او نیز در آن نقطه وجود داشته است. خنجی در شرح سفر محمدخان شیبانی نوشته است، «در هشتم صفر ۹۱۵هجری قمری او از مشهد متوجه صحرای طوس شده و بعد از زیارت مزارهای طیبه بلده طوس در خانقاه امام غزالی مراسم زیارت به‌جا آورده و در صفه بارگاه قبه امام غزالی نشسته و دستور تعمیر آن را داده است»؛ از نوشته خنجی می‌توان این گونه برداشت کرد که او فضای زیرزمین را خانقاه و برج مقبره روی آن را « قبه امام غزالی» نامیده است.
وی گفت: وسعت، فرم و ملحقاتی که خنجی در کتاب «میهمان‌نامه بخارا» آورده، با فضایی که به عنوان آرامگاه غزالی کشف شده همخوانی و مشابهت دارد.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی اظهار کرد: خنجی قبه امام محمد غزالی را رو به ویرانی دیده که روزنه‌هایی بر سقف آن ایجاد شده و پرندگان به داخل آن راه یافته و دیوارها و صورت قبرها را که سکوهای گچی بوده‌اند، به فضله آلوده‌اند. خنجی روزنه‌ها را بسته و درون بنا را تطهیر کرده است. او بر فراز سکوی گچی رفته و روزنه‌ها را بسته و دیوارها و سکوی گچی را نیز شست‌وشو داده است و این کارها در کمتر از یک روز انجام شده که با فضای برج مقبره به قطر حدود پنج متر هماهنگی دارد.
لباف خانیکی گفت: به شهادت برخی متون غزالی بعد از فوت در خانقاه یا صومعه خود به خاک سپرده شده است. بر روی کف سردابه اثر و نشانه‌ای از تدفین نیست و جهت پیگیری فرضیه تدفین در میانه سردابه گمانه کوچکی خاکبرداری شد. با برداشت لایه‌ای به ضخامت حدود ۱۵سانتیمتر و پس از زیرسازی کف به خاک بکر رسید و تدفین در کف را تایید نکرد.
وی افزود: بعید نیست که غزالی را پس از فوت طبق سنت رایج به شیوه شخصیت‌های عرفانی و مذهبی دیگر چون بایزید بسطامی، ابوالحسن خرقانی، شیخ احمد جامی، ابابکر تایبادی و قاسم انوار در کنار خانقاهش دفن کرده‌اند و بعدها گنبدخانه یا نمازخانه یا مقبره‌اش را بر فراز خانقاهش به شیوه معماری ایلخانی ساخته‌اند.
آرامگاه محمد غزالی به دوران ایلخانی تعلق دارد
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی گفت: تا حصول نتیجه قطعی در پی کاوش‌های باستان‌شناسی بیشتر می‌توان این فرضیه را طرح کرد که در ابتدا آن مجموعه معماری منحصر به صومعه یا خانقاه (همان فضای زیرزمینی) بوده و در دوران ایلخانی (احتمالا اوایل قرن ۸ هجری قمری) پس از تجهیز بنا بر فراز آن برج مقبره‌ای شاید به یمن شخصیت غزالی ساخته شده و همواره «آرامگاه غزالی» نامیده شده است.
لباف‌خانیکی ادامه داد: با توجه به مشابهت نقشه و مصالح ساختمانی و به خصوص کاشی‌های اطلسی، ستاره‌ای و صلیبی‌شکل قالب‌زده و کاشی‌های نره لاجوردی و فیروزه‌ای با جرأت می‌توان اظهار نظر کرد که برج مقبره فراز صومعه غزالی همانند برج مقبره معروف به میل اخنگان متعلق به دوران ایلخانی بوده است.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.