دولت جدید ناجی «حمام شیخ بهایی» شود

در سلسله گزارش‌های گذشته به اهمیت حفظ و صیانت از میراث فرهنگی و همچنین آثار و بناهای تاریخی که مورد بی‌مهری متولیان قرار گرفته‌اند، تا جایی‌که برخی از آن‌ها به ورطه نابودی کشیده شدند، اشاره کردیم. همانطور که گفته شد ایران با پیشینه تاریخی و فرهنگی غنی از موارث فرهنگی غنی نیز بهره‌مند است و یکی از دغدغه‌های امروز نگهداری درست از این آثار است که مانند شناسنامه یک ملت و بیانگر فرهنگ و خاطرات گذشته ایران هستند.

در ایران بناهای تاریخی کمی نیستند که بدون توجه به اهمیتی دارند، مورد غفلت متولیان فرهنگی قرار می‌گیرند. حمام شیخ بهایی از جمله آثاری است که با وجود معماری شاهکارش، سال‌ها مورد بی‌توجهی قرار گرفته و با وجود هشدارها و بارها گزارش‌نویسی از وضعیت وخیمش، تنها چیزی که نصیبش شده، وعده‌های توخالی بوده است.

به گزارش ایسنا، «حمام شیخ بهایی» از آثار باستانی دوره صفویه است که با طراحی و مهندسی شیخ بهایی فیلسوف قرن ۱۱ هجری ساخته شده است. سیستم گرمایی حمام از شاهکارهای مهندسی محسوب می‌شود که این بنا را رازآلود کرده و نظریه‌های مختلفی در باره آن وجود دارد. این حمام تاریخی در محله‌ی قدیمی دردشت و در نزدیکی میدان عتیق اصفهان قرار دارد. سال ساخت این بنا با توجه به ترجمه‌ی شعر فارسی که بر سردر آن نوشته شده، به حروف ابجد، به سال ۱۰۲۵ هجری قمری است؛ اما برخی ساخت آن را سال ۱۰۳۰ هجری قمری و پس از مرگ شیخ بهایی می‌دانند.

حمام شیخ بهایی از معدود حمام‌هایی است که دارای دو بخش مجزای زنانه و مردانه بوده و زنان و مردان می‌توانسته‌اند هم‌زمان در ساعات روز از آن استفاده کنند. این حمام در سال ۱۰۷۰ هجری قمری تعطیل و در سال ۱۳۷۷ به شماره ۳۰۶۳ در فهرست آثار ملی ثبت شد.

بنای تاریخی حمام شیخ بهایی سال‌ها بین مالکان خود دست به دست می‌شد، بی آنکه کسی به فکر نجات و مرمت آن باشد. در این میان میراث فرهنگی نیز بارها اعلام کرده بود که به دلیل تعدد مالکان بنا، مرمت و بازسازی آن مشکل است.

از وعده‌های پوچ تعیین تملک «شیخ بهایی» تا آغاز مرمت‌های جزیی 

سرانجام در سال ۸۳ پس از انتشار خبرهایی مبنی بر وضعیت نابسمان‌ حمام شیخ بهایی به‌دلیل چندمالکی بودن این مکان و بی‌توجهی و اهمال آن‌ها در امر نگهداری و حفاظت و مرمت آن، علیرضا خواجویی- معاون حفظ و احیای ابنیه‌ی تاریخی اداره‌ی میراث فرهنگی استان اصفهان- از تملیک این بنا خبر داد. این در حالی بود که سال ۸۵ یعنی دو سال بعد از وعده داده شده، دوباره خبری مبنی بر نابودی شیخ بهایی به ‌دلیل حل نشدن مساله‌ی مالکیت آن منتشر شد.

خواجویی که در سال ۸۳ وعده تملیک این بنا را داد، به ایسنا گفت: مبلغ مورد نیاز جهت خریداری این بنا توسط اداره میراث فرهنگی اصفهان یا اداره نوسازی بهسازی در اختیار مالکان قرار خواهد گرفت و تملیک خواهد شد. همچنین مرمت این بنا و عصارخانه شیخ بهایی، بنایی در جوار آن، نیز امسال (سال ۸۳) آغاز می‌شود تا از وضعیت نامطلوب فعلی نجات یابند.

او در اوایل تابستان سال ۸۵ درباره متروکه شدن این حمام اظهار کرد: این بنا در چند دوره مرمت شده است؛ اما به ‌دلیل داشتن مالکیت‌های خصوصی متعدد، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری برای بازسازی آن مشکل دارد. در مرحله‌ نخست باید مالکیت این بنا مشخص شود که شهرداری اصفهان خرید این حمام را پیگیری می‌کند.

سپس شهنام توکلی – کارشناس مرمت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان، آبان ماه ۸۵ در گفت‌وگویی با ایسنا، اعلام کرد: عملیات استحکام‌بخشی حمام شیخ بهایی با وجود تعدد مالکان این بنا و پس از وقفه‌ای دوساله از ماه آینده (آذر ۸۵) آغاز خواهد شد. همچنین سازمان میراث فرهنگی و گردشگری اصفهان از واگذاری برخی بناهای تاریخی به بخش خصوصی نه‌تنها استقبال، بلکه با دادن وام، از این کار حمایت نیز می‌کند؛ چراکه بخش خصوصی با تعمیر و تغییر کاربری بناهای قدیمی، این آثار را می‌تواند نجات دهد و با تبدیل آن‌ها به موزه یا نمایشگاه به جذب گردشگر هم کمک می‌شود.

رطوبت ناشی از نشست لوله‌های فاضلاب، مهم‌ترین دلیل تخریب این بنا شمرده شد که قرار بود با کمک شرکت لوله فاضلاب اصفهان این مشکل رفع شود.

در ادامه، هر یکی دو سال یک بار، وعده‌هایی برای تعیین تکلف و وضعیت مرمت این گرمابه صفوی داده می‌شد و وقتی حواس‌ها از آن پرت می‌شد، به حال خودش رهایش می‌کردند تا زمانی‌که کسی به فکر وضعیت اسفناک آن بیفتد و اعتراضی کند و یا در پی پرسش خبرنگاری از وضعیت بنا و اقدامات انجام شده، مسئولان وعده‌های پوچ دیگری برای حفظ این حمام تاریخی می‌دادند.

به گفته حمید مظاهری تهرانی- کارشناس ارشد مرمت آثار و بناهای تاریخی- در آذر سال ۸۶ « لایه‌های تاریخی حمام شیخ بهایی اصفهان توسط مرمت‌گران سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان درحال شناسایی‌بوده تا الحاقات غیر تاریخی و غیر ضروری حمام از بافت تاریخی آن جدا شوند و حمام به همان حالت نخستین خود در ۴۰۰ سال پیش بازگردد.»

بنا بر گفته‌های مظاهری تهرانی مرمت اضطراری حمام شیخ بهایی از اردیبهشت‌ماه سال ۸۶ براساس اولویت‌های مرمتی و اعتباری، کار استحکام‌بخشی پی‌ها، ستون‌ها، طاق‌های داخلی و پشت بام شروع شده و درحال انجام بوده است.

او استحکام‌بخشی پشت بام و آجرفرش کردن آن، خاکبرداری و تخریب بخش‌های فرسوده‌ی حمام را از اولویت‌های کار در مرحله‌ی نخست مرمت اضطراری حمام شیخ بهایی ارزیابی و اظهار کرد: استحکام‌بخشی کل حمام و پیوندهای داخلی در هریک از بخش‌های بنا، بخصوص طاق‌ها که به محافظت مقابل باران‌های پاییز و زمستان نیاز دارند، از دیگر کارهای مرمتی در حمام شیخ بهایی‌اند.

*این در حالی بود که با گذشت سه سال از وعده تعیین تملک حمام شیخ بهایی، هنوز میراث فرهنگی با ۲۹ مالک این بنا  بر سر تملک آن به توافق نرسیده بود.

حسن روانفر- رییس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان  بهمن ۸۶ در این باره اظهار کرد: به ‌دلیل تعدد مالکان، امکان آزادسازی محدوده‌ی دو هزار متری حمام شیخ‌بهایی به ‌سرعت وجود ندارد؛ اما با توافق‌های اولیه‌ای که با مالکان این بنا داشتیم با استفاده از اعتبارات سفر رییس جمهور برای آزادسازی این بنا اقدام خواهیم کرد.

درحالی‌که تیرماه سال ۸۷  محمد نکته‌دان-کارشناس بخش حقوقی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان- درباره وضعیت تعدد ماکان حمام شیخ بهایی گفت:‌ اعتبار سفر خردادماه سال گذشته‌ی هیأت دولت (سال ۸۶) به اصفهان برای آزادسازی و تملک حمام شیخ بهایی متعلق به دوره‌ی صفوی هنوز پرداخت نشده است.میزان اعتبار تخصیصی سفر هیأت دولت را برای آزادسازی حمام شیخ بهایی، کارشناسان میراث فرهنگی تعیین می‌کنند، ولی تاکنون در این زمینه اقدامی نشده است.

نکته‌دان با بیان این‌که مالکان این حمام برای واگذاری آن به سازمان میراث فرهنگی در قبال گرفتن پول، رضایت داده‌اند، افزود: سال گذشته (سال ۸۶)، با موافقت ۲۵ مالک حمام شیخ بهایی، بخشی از این بنا تا حدودی مرمت و بازسازی شد؛ اما بخشی دیگر هم‌چنان باقی مانده است. 

*اما وضعیت تملک حمام شیخ بهایی همچنان بلاتکلیف ماند تا در فروردین سال ۸۸ ایسنا دوباره این موضوع را پیگیری کرد.

احمد امین‌پور – رییس وقت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان- درباره مشخص شدن تملک حمام شیخ بهایی که مقرر شده بوده در دور نخست سفر رییس‌جمهور وقت به استان اصفهان در اختیار سازمان میراث فرهنگی و گردشگری قرار گیرد، گفت: ما درحال مذاکره با مالکان حمام شیخ بهایی هستیم و امیدواریم هرچه سریع‌تر به توافق برسیم. مقرر شده است، سازمان میراث فرهنگی این حمام تاریخی را بخرد.

وضعیت حمام شیخ بهایی در سال ۸۹ به گفته یک مسئول

*سرانجام در تیر ماه سال ۸۹ بخشی از حمام شیخ بهایی تملک شد.

اسفندیار حیدری‌پور- مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان که این خبر را به ایسنا داده بود، در این باره گفت: چهارونیم دانگ از حمام شیخ بهایی به مبلغ ۷۰۰میلیون تومان از محل اعتبارات ملی توسط اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان تملک شد. همچنین تملک یک ونیم دانگ دیگر این حمام در برنامه‌های امسال گنجانده شده است.

او درباره میزان اعتبار تخصیص‌یافته به این حمام تاریخی برای مرمت آن، بیان کرد: ۵۰میلیون تومان برای مرمت این بنا در سال ۱۳۸۸ هزینه شد. هم‌چنین ۱۰۰میلیون تومان اعتبار برای پروژه‌ی مرمت این حمام در سال ۱۳۸۹ تخصیص یافته است.

بنا بر اظهارات حیدری‌پور بخشی از حمام شیخ بهایی که گویا به آن «خاکستر ریز حمام» می‌گفتند، دست تعدادی مغازه‌دار بوده که مالکیت آن بخش واگذار شده بود، اما تا آن زمان بحث حق کسب و پیشه‌ی آن‌ها پرداخت نشده بود که باید برای تملک کامل حمام، حق کسب و پیشه‌ی آن‌ها نیز پرداخت می‌شد.

حیدری‌پور در آخرین بازدیدی که  از این بنا داشته، آن را این‌گونه ارزیابی کرد: حدود ۸۰ درصد الحاقات آن حذف شده و حمام به حالت نخستین برگشته بود. تا کنون سبک‌سازی و ایزوگام پشت بام حمام انجام شده است و در بخشی از طول پشت بام باید طاق زده شود. پس از سفت‌کاری نیز باید پروژه‌ی نازک‌کاری و هم‌چنین نماسازی بیرون حمام انجام شود.

در حالی‌که مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان مدت زمان مرمت تکمیلی این حمام را در آن زمان حدود دوسال ارزیابی کرد، رضا محمدنژاد مسئول پیشین بازسازی حمام تاریخی شیخ بهایی درباره مرمت این بنا گفت: اگر هر سال بودجه‌ی مورد نیاز تخصیص یابد و همه‌ی شرایط برای انجام کار مهیا باشد، تا چهار سال دیگر می‌توانیم مرمت را به نقطه‌ای برسانیم که به کنترل و حفاظت اضطراری نیاز نداشته باشد.

محمدنژاد که بخشی از مرمت حمام شیخ بهایی برا برعهده داشته درباره اقداماتی که تا زمان مسئولیت او انجام شده است، به ایسنا توضیح داد: مرمت حمام شیخ بهایی از سال ۱۳۸۵ با پاک‌سازی زباله‌های آن منطقه و آواربرداری آغاز شد. در مرحله‌ی بعد، قسمت‌هایی که به مرمت اضطراری نیاز داشت، بازسازی و مرمت شد. پی بسیاری از دیوارهای حمام تخریب شده بود، با پی‌بندی دوباره‌ی دیوارها، مرمت دیوارها را آغاز کردیم. استفاده‌ی چندباره از کاهگل برای پوشاندن گنبد حمام را دلیل آسیب‌دیدگی شدید گنبد بود. انباشتگی این کاهگل‌ها بار سنگینی را روی ستون‌ها و دیوارهای باربر ایجاد کرده بود. با خاک‌برداری از سطح پشت بام توانستیم، بار گنبد را سبک‌تر و مرمت اصلی را انجام دهیم. پوشش ایزوگام را روی پوسته دوم اجرا کردیم تا آسیبی به گنبد اصلی حمام وارد نشود. سپس طبق روال همیشگی روی آن را با آجرفرش پوشاندیم.

وعده‌های جدید یا تکراری؟ 

*بعد از آنکه بخش زیادی از حمام شیخ بهایی به تملک میراث فرهنگی درآمد، وعده‌های مرمت این بنا بیشتر از گذشته شنیده می‌شد. حتی این نوید داده شد که مرمت این بنا تا پایان سال ۹۰ به اتمام می‌رسد و کابری آن نیز مشخص می‌شود.

اسفندیار حیدری‌پور خرداد سال ۹۰ از به پایان رسیدن بهره‌برداری حمام شیخ بهایی تا پایان سال جاری (۱۳۹۰) خبر داد و به ایسنا گفت: براساس برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده، تا پایان سال عملیات مرمت و بهره‌برداری از حمام شیخ بهایی به پایان می‌رسد و به مسافران نوروز ۹۱ هدیه می‌شود. همچنین تملک یک و نیم دانگ باقیمانده حمام در دستور کار امسال است.

طبق گفته‌های او میراث فرهنگی قصد داشته بعد از پایان مرمت بنا در سال ۹۰، کاربری خاصی به آن داده نشود و بنا را به نام حمام شیخ بهایی باقی بگذارند تا مردم با همه‌ی جزییات ساخت حمام و فضاهای آن آشنا شوند.

*اما وعده تملک باقی‌مانده بنا در سال ۹۰ عملی نشد و بنا بر گفته ناصر طاهری-معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان – در اردیبهشت سال ۹۱، هنوز یک و نیم دانگ از حمام شیخ بهایی تملک نشده بود.

طاهری درباره وضعیت مرمت این حمام تاریخی نیز به ایسنا توضیح داد: در چند سال گذشته، مرمت حمام شیخ بهایی براساس اعتبارات داده‌ شده توسط استانداری انجام شد. امسال نیز پس از بستن قرارداد، کار مرمت حمام براساس بودجه‌ی تخصیص‌ یافته به پایان رسید. مرمت، هزینه‌ی زیادی دارد. به همین دلیل، هر سال یک بخش از حمام را با توجه به اعتبار مورد نیاز می‌توان مرمت کرد. مرمت کل حمام شیخ بهایی به اعتباری حدود یک ‌میلیارد تومان نیاز دارد. در حالیکه هر سال حدود ۵۰ تا ۱۰۰ میلیون تومان اعتبار برای مرمت این حمام تخصیص می‌یابد. اگر شرایط همین گونه ادامه یابد، کل حمام شیخ بهایی تا پنج سال آینده مرمت می‌شود.

متولیان میراث فرهنگی مشکل عمده‌ی حمام شیخ‌ بهایی را که موجب طولانی شدن زمان مرمت آن شده، کارکرد این بنا می‌دانند و می‌گویند: این حمام حدود ۴۰۰ سال فعال بوده و چون در هر دوره برای استفاده از حمام، بخش‌هایی از آن حذف یا بخش‌هایی به آن الحاق شده است.

بر این اساس معتقدند که مرمت این بنا یک امر تدریجی است؛ همانطور که مسئولان در سال‌های مختلف مدت زمانی متفاوت را برای پایان مرمت آن پیش‌بینی کرده‌اند، اما همچنان حمام شیخ بهایی وضعیت خوبی ندارد و سال‌هاست چشم انتظار یک مرمت اساسی و اضطراری است.  

*پس از آن که گرمابه تاریخی شیخ بهایی به تملک کامل میراث فرهنگی در آمد و با توجه به اهمیت این بنای تاریخی با معماری منحصربه فردش، انتظار می‌رفت روند مرمت این بنا سریع‌تر از قبل پیش رود و تلاش بیشتری برای حفظ و صیانت آن شود در حالی‌که این روند خیلی کندتر پیش رفت و برنامه‌ها بعدی میراث فرهنگی برای مرت این حمام تاریخی نامشخص‌تر شد.

پیگیری‌های ایسنا درباره وضعیت مرمت حمام شیخ بهایی همچنان ادامه داشت و در طول سال‌های متوالی از مسئولان مربوطه خواستار توضیحاتی درباره نحوه مرمت این حمام تاریخی شده است.

ناصر طاهری- معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان-  دی ماه ۹۵ در گفت‌وگویی با ایسنا، درباره وضعیت این حمام تاریخی گفت: حمام شیخ بهایی در حال مرمت است چراکه این بنا طی دوره‌های مختلف الحاقاتی داشته و قسمت‌هایی از آن کاسته شده که باید نسبت به این موضوعات با حساسیت برخورد شود، قطعاً مرمت این حمام بعداً مورد قضاوت قرار خواهد گرفت پس مرمت آن بسیار با اهمیت و حساس است.

او افزود: حمام شیخ بهایی خریداران و سرمایه‌گذاران بسیاری دارد، اما ما سعی کرده‌ایم که شان و شخصیت شیخ بهایی که در اصفهان و حتی ایران دارای جایگاه ویژه‌ای است رعایت شود به همین منظور موافق واگذاری این بنا به سرمایه‌گذار یا خریداران نیستیم چراکه علاقه‌ای نداریم این مکان به سفره‌خانه تبدیل شود و ترجیح می‌دهیم خودمان آن را با منزلت به یک موزه مناسب بدل کنیم.

با تمام وعده‌هایی که برای سر و سامان دادن حمام شیخ بهایی داده شد، اما پخش تصاویری از این حمام در شبکه‌های اجتماعی در سال ۹۷ نشان می‌داد که وضعیت این شاهکار دوران صفوی خوب نیست و از نظر ظاهری دچار افول جدی شده است.

در حالی‌که  میراث فرهنگی به دنبال تعریف یک کاربری مناسب برای حمام شیخ بهایی و اجرای طرحی در این بنا بود که در شأن شیخ بهایی و معماری آن باشد، این بنا رفته رفته در خود فرو می‌ریخت و نایی برای فریاد کمک نداشت. صداهایی که بر نجات آن نیز فریاد شد، کار به جایی نبرد و مسئولان در پاسخ به آن‌ها فقط یک پاسخ داشتند: مرمت شیخ بهایی زمان می‌برد!

بار دیگر در تیرماه سال ۹۸ روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان اعلام کرد که مرحله دیگری از مرمت گرمابه صفوی آغاز شده است.

در این خبر آمده بود: «با توجه به مرمت‌های صورت گرفته در سال‌های ۱۳۸۵، ۱۳۸۷، ۱۳۸۹ و همچنین ۱۳۹۴ در بخش‌های مختلف این حمام تاریخی، در سال ۱۳۹۸ نیز با تأمین اعتبار لازم با مبلغی در حدود یک میلیارد ریال، کار مرمت بخش دیگری از این حمام تاریخی، به مدت سه ماه با نظارت کارشناسان دفتر فنی اداره کل آغاز شد.»

با وجود اینکه میراث فرهنگی بیان کرد که به دنبال واگذاری حمام شیخ بهایی به بخش خصوصی نیستند، این بنای تاریخی برای نخستین بار در مهرماه سال ۹۸ در صندوق احیاء و بهره‌برداری از بناهای تاریخی و فرهنگی به مزایده گذاشته شد و دو ماه بعد نیز برای دومین در آذر سال ۹۸ این بنا تاریخی به مزایده گذاشته شد.

بعد از آن دیگر خبری از وضعیت حمام شیخ بهایی نشد و حرفی از واگذاری آن نیز به میان نیامد تا یک سال بعد یعنی آذر ۹۹ در آخرین اعلام مزایده صندوق توسعه صنایع دستی و فرش دستباف و احیاء و بهره برداری از بناهای تاریخی و فرهنگی،  حمام شیخ بهایی و ۵۳ بنای تاریخی دگیر  از ۲۵ استان کشور در لیستی قرار گرفتند که قرار است برای مدت زمان معینی حق بهره برداری آن ها به برندگان مزایده واگذار شود.

بیست و سه سال است  با وعده‌هایی که دادند، کورسوی امید را در دل گرمابه صفوی روشن نگه داشتند و هر روز در انتظار عملی شدن این وعده‌ها نشسته است؛ وعده‌هایی که سال‌ها طول کشید تا برخی از آن‌ها محقق شود و برخی هم در حد یک حرف باقی ماند.

بعد از تمام این سال‌ها و مرمت‌هایی که توسط میراث فرهنگی برای حمام شیخ بهایی انجام شد، هنوز گرد فرسودگی از چهره آن پاک نشده است. اما همچنان امید است که دولت جدید چاره‌ای برای حفظ چنین آثار با ارزشی بیاندیشد.

منبع:ایسنا