قوشمه، نوای عاشق‌های خراسان شمالی
در خراسان شمالی سه نوع قوشمه دیده می‌شود: قوشمه‌های پنج سوراخ، شش سوراخ و هفت سوراخ (که همگی فاقد سوراخ پشت است) قوشمه بیشتر در عروسی‌ها به همراهی دایره یا دهلی که با دست نواخته می‌شود، به اجرای آهنگ‌های رقص می‌پردازد. قوشمه معمولاً از استخوان بال قره‌قوش یا درنا و گاهی از نی و حتی از فلز ساخته می‌شود که صدای حاصل از قوشمه استخوانی بهتر و پخته است.
شمال خراسان که دربرگیرنده شهرهای بجنورد، شیروان، قوچان، درگز و اسفراین است، از جمله مناطقی است که موسیقی در آن از انواع و اقسام مختلف، حضوری قابل‌تأمل دارد. بخشی از موسیقی شمال خراسان، موسیقی کوهپایه‌ای است که توأم با فریاد بوده و در مقایسه با موسیقی جلگه، قوی‌تر، رساتر و گاه تندتر است. موسیقی جلگه (قوچان، شیروان، درگز) معمولاً ملایم‌تر و درونی‌تر است. اگر به پایین و مرکز نزدیک شویم به جلگه نیشابور و سبزوار می‌رسیم که تقریباً حاشیه کویرند و موسیقی‌شان نیز ملایم‌تر شده، از نرمش بیشتری برخوردار است. بخش عمده‌ای از ساکنان شمال خراسان را مهاجران کرد تشکیل می‌دهند. ازآنجاکه اهالی شمال خراسان همواره از مرزبانان غیور ایران‌زمین بوده‌اند، پاسداری از مرزوبوم در مقابل اقوام مهاجم از ویژگی‌های زندگی آنان بوده است و این ویژگی‌ها، تأثیر مستقیمی بر موسیقی این خطه گذاشته است.
عاشق‌ها قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین هنرمندان این منطقه به شمار می‌آیند که غالباً نوازندگانی هستند که بیشتر در مراسم جشن و شادی، از جمله عروسی‌ها و مراسم ختنه‌سوران حضور پیدا می‌کنند و لذا نوع موسیقی آن‌ها موسیقی بزمی است. سازهای خاص عاشیق‌ها عبارت است از کمانچه، سرنا و دهل. این نوازندگان در سطح شمال خراسان و خصوصاً شهرستان‌های قوچان و بجنورد دارای هویت و جایگاه خاص هستند و در بین مردم این منطقه، مجالس عروسی و ختنه‌سوران بدون وجود و حضور آنان لطفی ندارد؛ لذا بین عاشق‌ها و مجالس عروسی و ختنه‌سوران یک رابطه مستقیم وجود دارد. یعنی هرجا این مراسم برپا باشد، عاشق‌ها حضور دارند و هرجا عاشق‌ها حضور داشته و صدای ساز آن‌ها به گوش رسید باید یقین حاصل کرد که در آنجا مراسم عروسی و یا ختنه‌سوران برپا است.
قوشمه تشکیل شده است از دو زبانه (سرپیک) و دو لوله استخوانی که بر روی آن تعدادی سوراخ وجود دارد و این دو لوله در کنار هم قرار گرفته و با بست محکم می‌شوند. قوشمه توسط دودست روبروی دهان قرار می‌گیرد و انگشتان بر روی سوراخ‌های دو لوله قرار گرفته و سپس با دمیدن هوای موجود در دهان به درون زبانه‌ها و ورود آن به درون لوله و سپس اجرای نت‌خوانی توسط انگشتان بر روی سوراخ‌های قوشمه، آهنگ خاص ایجاد می‌شود.
قوشمه سازی است مضاعف که اندازه آن بستگی به کوچک و بزرگی استخوان پرنده دارد. بر روی هرکدام از لوله‌های صوتی آن یک سرپیکه (قمیش) سوار می‌شود، دو لوله‌ی صوتی قوشمه معمولاً به طور هم صدا کوک می‌شود. اما ممکن است به‌ندرت شاهد کوک‌های مأنوس دیگری مانند کوک سوم و حتی گاه دوم باشیم. این کوک‌ها که اغلب توسط نوازندگان زبردست قوشمه استفاده می‌شود، در نظر اول ممکن است به‌حساب ناتوانی نوازنده در کوک کردن دقیق ساز گذاشته شود درحالی‌که استفاده از این کوک‌های نامأنوس کاملاً آگاهانه و برای ایجاد تحرک و کسب دینامیسم بیشتر صورت می‌گیرد همچنین نوازندگان قوشمه باز به‌منظور ایجاد تحرک و دینامیسم گاه دو صدای مختلف و اغلب مجاور یکدیگر را توسط لوله‌های صوتی مضاعف ساز ایجاد می‌کنند.
ساختمان قوشمه تشکیل شده است از دو قسمت اصلی:
۱ – سرپیک (سرپیق): سرپیک را معمولاً از لوله‌ای فلزی از جنس برنج می‌سازند که درگذشته از نی استفاده می‌شد. این لوله در اندازه‌های ۳۰ تا ۴۰ میلی‌متر است. روی این لوله را برشی به‌صورت موازی با آن می‌زنند و در آخر آن نخ‌های را به دورش می‌پیچند و محکم می‌کردند. هر چه تنظیم سرپیک‌ها دقیق‌تر باشد صدای آن هم دل‌نشین‌تر می‌شود پس از آن این سرپیک‌ها را به لوله‌ها متصل و اطراف آن را با چسب محکم می‌کردند.
۲ – لوله‌های صوتی قوشمه: جنس این لوله‌ها از استخوان بال قوش یا درنا و در موارد محدود از نی و حتی از لوله‌های فلزی (آنتن تلویزیون) ساخته می‌شود. لوله‌ها معمولاً در اندازه‌های ۱۴۵ تا ۱۷۰ میلی‌متر تهیه می‌شود. البته در لوله‌های استخوانی که از پرندگان تهیه می‌شود طول لوله‌ها بستگی به طول بال پرنده موردنظر است. بر روی هر یک از این لوله‌ها، سوراخ‌هایی در اندازه‌های نسبتاً مساوی ایجاد می‌شود. این سوراخ‌ها در قوشمه‌ها بین پنج تا هفت سوراخ است. این لوله‌ها به‌وسیله سیم‌های به هم متصل می‌شوند که در اصطلاح محلی بست می‌گویند.
تاریخچه و قدمت
در کتاب سازهای ایرانی به نویسندگی محمدتقی مسعودیه این‌طور آمده است: «قوشمه قدمت زیادی دارد، در دوران قدیم‌سازی رزمی به‌حساب می‌آمده است و به همین منظور اکراد خراسان از آن بهره می‌گرفتند. قوشمه در قدیم در مراسم کشتی سنتی هم نواخته می‌شد و این نشان از قدمت طولانی این ساز است.»
مسعودیه در ادامه این پاراگراف آورده است که امروز این ساز در مراسم عروسی و ختنه سوری و سایر اعیاد و آیین‌ها اجرا می‌شود. مشخص است که سیر تحول استفاده از این ساز که در ابتدا در جنگ‌ها اجرا می‌شده است، به مراسم‌ها و آیین‌ها تغییر کاربری پیدا کرده است.
ساز قوشمه به لحاظ فرهنگی به‌شدت تحت تأثیر فرهنگ خراسان شمالی قرار گرفته است و به همین علت یکی از سازهای بسیار مهم و جاافتاده در این منطقه است.
به طور عینی فرهنگ هر قوم برخوردار از دو وجه مادی و معنوی است که ساز قوشمه در قلمرو فرهنگ مادی قرار دارد اما رد و پای این ساز را در مراسم‌ها و آیین‌ها که در قلمرو فرهنگ معنوی آنان است می‌توان مشاهد کرد.
قوشمه نوازی در تاریخ ۱۳۹۵/۶/۶ به شماره ۱۳۰۲ در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.