گره‌ها، تزئین هنر معماری ایرانی

از دیرباز چوب یکی از عناصر مورد استفاده در معماری ایران بوده است. موقعیت ویژه‌ای که چوب به‌عنوان یکی از مصالح ساختمانی دارد و تنوع انواع آن باعث شده تا از آن استفاده‌های بسیاری شود. چوب از پوشش پشت‌بام‌ها گرفته تا قالب‌های تزئینی پنجره‌ها، مورد استفاده قرار می‌گیرد. هنرمند باذوق قزوینی در جهت زیباتر شدن بناها و ساختمان‌ها توانسته‌اند آثاری خلق کند که هرکدام به‌عنوان هنری مجزا مورد توجه است.

زهرا موسی که ۴۳ سال سن دارد و در رشته امور مالی تا مقطع دیپلم تحصیل کرده است، این روزها در کارگاهش با کلافی از چوب‌ها به خلاقیت و نوآوری می‌پردازد و سفارش کار می‌گیرد. فعالیتش را با ۳ نفر شروع کرد اما امروزه در کارگاهش ۲ نفر به‌طور مداوم و پنج نفر به‌صورت غیرمستقیم مشغول به کار هستند.

این بانوی کارآفرین در گفت‌وگو با ایسنا از شروع فعالیت‌هایش این‌چنین می‌گوید: برای شروع فعالیتم ابتدا در دوره‌هایی که در اداره صنایع‌دستی قزوین برگزار می‌شد شرکت کردم و نزد استاد رزاقی آموزشم در حرفه گره چینی آغاز شد. هرچه بیشتر پیش می‌رفتم علاقه بیشتری به چوب پیدا می‌کردم نزد استاد فرهادیان در مجموعه گردشی بازار سعدالسلطنه کار منبت را آموزش دیدم. اما چون مدام سفارش‌های گره چینی داشتم بیشتر کار گره چینی انجام می‌دادم.

موسی اضافه می‌کند: حدوداً ۲ سال نزد استاد رزاقی آموزش گره چینی دیدم. شروع آموزشم از سال ۱۳۹۰ بود و در سال ۱۳۹۲ در منزل خود کارگاه کوچکی راه انداختم و در سال ۱۳۹۳ در خانه صنایع‌دستی رئوفی فعالیتم را به‌صورت حرفه‌ای آغاز کردم.

این بانوی کارآفرین با اشاره به هزینه‌های بالای مواد اولیه این حرفه می‌گوید: اصلی‌ترین مصالح گره چینی، چوب و شیشه است که متأسفانه هزینه‌ها بسیار بالاست. کارگاه ما در زمینه مبلمان به‌صورت چسبی و نیز به‌صورت کام و زبانه در زمینه درب‌ها وارسی‌ها تولید دارد. گره چینی معمولاً در مبلمان و تزئینات داخلی منزل و لوستر و بیشتر در بناهای قدیمی و اماکن مذهبی در ساخت درب‌ها استفاده می‌شود.

اجرای گره‌های هندسی توسط چوب

موسی با اشاره به روش کار گره چینی اظهار می‌کند: گره چینی اجرای گره‌های هندسی توسط چوب است. گره‌ها بر اساس قاعده معینی که برای هر یک وجود دارد با استفاده از خطوط مستقیم شکل می‌گیرند. اجرای این هنر با مشخص کردن چهارچوبی که قرار است درون آن هنر گره چینی انجام گیرد آغاز می‌شود.

این هنرمند ادامه می‌دهد: چوب‌ها با توجه به طرح گره به‌صورت قطعه‌قطعه برش داده و چفت می‌شوند. از چفت شدن همه قطعات در کنار هم فضاهای خالی ایجاد می‌شود که کل گره را به صورت شبکه شبکه درمی‌آورد. این فضاها برای زیبایی بیشتر با شیشه‌های رنگی پر می‌شوند.

وی خاطرنشان می‌کند: در معماری ایرانی بناهایی ساخته‌شده که در آن‌ها پنجره‌های مشبک در دیوار، سقف و گنبدها به‌کاررفته است که در قزوین بیشترین بناهای تاریخی تزئین شده با گره چینی که وجود دارد، موزه و کاخ چهل‌ستون، حسینیه امینی‌ها، خانه امام‌جمعه شهیدی، خانه میریان زاده، خانه بهروزی، خانه یزدی‌ها و مسجد جامع است.

موسی در پاسخ به این سؤال که استقبال مردم قزوین از این هنر اصیل و ماندگار چیست، بیان می‌کند: متأسفانه مردم قزوین زیاد علاقه نشان نمی‌دهند و بیشترین مشتریان ما در کرج و تهران هستند و از شهرهای دیگر سفارش کار می‌گیریم. از مسئولین تقاضا دارم بیشتر به این هنر اهمیت بدهند و اجازه ندهند هنر گره چینی از بین برود متأسفانه تعداد کسانی که در این حرفه فعالیت می‌کنند خیلی کم شده است.

اُرسی‌های حسینیه امینی‌ها از نمونه‌های گره‌چینی است

فائزه جواهری، کارشناس صنایع‌دستی گردشگری و میراث فرهنگی با اشاره به تاریخچه هنر گره چینی به ایسنا می‌گوید: در زمان قاجار ارسی‌سازی با ترکیب گره چینی، گاهی قواره بری و استفاده از شیشه‌رنگی بسیار پررونق شد.

وی اظهار می‌کند: کاربرد این هنر در خانه‌های قدیمی قزوین و بناهای مذهبی در پنجره‌ها و درها و در قسمت‌های مختلف ارسی‌ها و داخل برخی شمسه‌های سقف مشاهده می‌شود که ارسی‌های حسینیه امینی‌ها یکی از نمونه‌های زیبای این دوران است.

این کارشناس خاطرنشان می‌کند: گره چینی یکی از شاخه‌های صنایع‌دستی چوبی است که با چوب درختانی چون چنار، نارنج، گلابی، عناب، گردو و یا درختان مختلف جنگلی، محصولاتی مانند در، پنجره ارسی و نرده تولید می‌شود. نقوش مورد استفاده در گره چینی با ترکیب هماهنگ قطعات هندسی کوچک‌تر و تکرار آن‌ها در کنار یکدیگر ایجاد می‌شوند. ابزار مورد استفاده در این هنر شامل اره، رنده، سمباده، چکش، سوهان، گیره، گونیاست.

منبع:ایسنا