یخچال آقارحیم، تنها یخچال سنتی باقی‌مانده در زنجان
بوزخانا در زبان ترکی به‌معنی محل نگهداری یخ یا به‌عبارت دیگر یخچال است. تاریخ ساخت بنا دقیقاً مشخص نیست. طبق گفته‌های برخی باغداران قدیمی منطقه، یخچال آقارحیم یکی از چند یخچال سنتی حاشیه جنوبی شهر زنجان بوده که توسط شخصی به‌نام آقارحیم در دوران پهلوی اول ساخته‌شده است.
پیش از رواج استفاده از یخچال‌های الکتریکی، در گذشته ساکنان شهر زنجان همچون بسیاری از مردم مناطق دیگر ایران از یخچال‌های سنتی برای نگهداری یخ استفاده می‌کردند. در محدوده جنوبی شهر زنجان و مشخصاً در ساحل شمالی زنجان‌رود، چندین یخچال سنتی وجود داشته که بیشتر آن‌ها امروزه تخریب‌شده و از بین رفته‌اند.
بوزخانا یا یخچال آقارحیم یکی از معدود یخچال‌های سنتی باقی‌مانده است که امروزه در داخل یکی از باغ‌های خصوصی جنوب شهر زنجان واقع است. این یخچال در گذشته از سه بخش تشکیل می‌شده که دو بخش آن با همدیگر ارتباط داشتند. در حال حاضر از یخچال قدیمی دو سالن بزرگ مرتبط با هم برجای مانده و از سالن سوم هم فقط بخش‌هایی به‌صورت مرمت و بازسازی‌شده باقی‌مانده است.
امروزه هر سه سالن کارکرد خود را ازدست‌داده و به‌عنوان محل نگهداری احشام و انباری مورداستفاده قرار می‌گیرند. دو سالن اصلی بنا در جهت شرق به غرب ساخته‌شده و با یک در کوچک به همدیگر راه می‌یابند. سالن سوم که بخش اعظم آن تخریب‌شده در راستای شمالی جنوبی و در فاصله اندکی از دو سالن قبلی ساخته شده است.
مصالح استفاده‌شده در یخچال آقارحیم، لاشه‌سنگ و ملاط آهکی در دیوارها و آجر در قسمت‌های بالاتر و سقف است. پوشش سقف بنا به‌صورت طاق قوسی است. نوع و شکل طاق‌ها بیشتر به‌صورت هلالی است. در قسمت‌های فوقانی دیوارها در فواصل مختلفی پنجره‌هایی با طاق قوسی تعبیه‌شده است.
هر سه سالن به‌صورت فضاهای ساده مستطیلی شکل بودند که در گذشته محلی برای نگهداری یخ بوده‌اند. با توجه به نزدیکی به چشمه‌های آب حاشیه زنجان رود، ذخیره‌سازی یخ در این بناها به‌راحتی انجام می‌یافته است.
برای تهیه یخ، حوضچه‌هایی را که در پای دیوار سایه‌انداز احداث می‌شد، در شب‌های سرد زمستان تا سطح معینی از آب پر می‌کردند. سرمای شدید شب‌هنگام، موجب یخ بستن آب این حوضچه‌ها می‌شد. مقدار آبی که در شب‌های بعد، بر روی این توده‌های منجمد هدایت می‌شد، به‌اندازه‌ای بود که سرمای یک شب بتواند آن را منجمد کند. به‌طورکلی، ارتفاع آب روی سطوح یخ قبلی، از چند سانتیمتر تجاوز نمی‌کرد و این کار آن‌قدر تکرار می‌شد تا قطر یخ‌ها، به‌اندازه عمق حوضچه‌ها می‌رسید.
پس‌ازآن، یخچال‌داران، صبحگاهان، به جان یخ‌ها می‌افتادند و با پتک یا وسایل دیگر، یخ‌ها را قطعه‌قطعه می‌کردند و هر قطعه را با غل و زنجیر به مخزن یخ منتقل کرده و به داخل گودال می‌ریختند.
با توجه به تخریب و از بین رفتن یخچال‌های سنتی شهر زنجان در چند دهه اخیر، یخچال آقارحیم تنها یخچال سنتی برجامانده در شهر زنجان و از معدود یخچال‌های استان زنجان است. از ویژگی‌های مهم یخچال آقارحیم معماری ساده و به‌کارگیری معماری سنتی ایرانی است.
به گفته مالک چند سال پیش دو سالن اصلی یخچال محل نگهداری احشام تبدیل‌شده ولی امروزه کاربری خاصی ندارد. سالن سوم نیز پس از تخریب بخشی از آن و بازسازی تبدیل به انباری شده است.
به گفته روستاییان، بخش‌هایی از گنبد بنا توسط مردم محلی در گذشته مرمت‌شده است.
از نظر هنر معماری و نیز دانش مهندسی، یخچال یکی از بهترین مصداق‌های دانش «انسان-طبیعت-معماری» و تعامل انسان با رفتارهای طبیعت و عناصر طبیعی در فصول مختلف سال است.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.