قلعه های اسماعیلیه مجموعه‌ای تاریخی با پیشینه‌ای حماسی
یک باستان‌شناس و پژوهشگر خراسانی گفت: قلعه رستم به «قلعه دختر» نیز مشهور است و دلیل نام‌گذاری آن شاید صعب‌العبور بودن، عدم دسترسی آسان به قلعه و یا باورهای اعتقادی نسبت به آن است.
رجبعلی لباف‌خانیکی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: کوه رچ که قلعه رستم بر فراز آن واقع شده در منطقه خوش آب و هوایی قرار گرفته و دامنه‌های سرسبز و زیبایش همواره مورد توجه و مراجعه مردم خوسف و نواحی اطراف بوده، به گونه‌ای که در دوران معاصر نیز توجه شادروان آیتی را به خود جلب کرده و آیتی در مدح آن غزلی زیبا سروده و نیز علاقه و اشتیاق «مولانا حسامی» به رچ در اواخر دوران ایلخانی را یادآور شده و توصیف حسامی از «رچ» را در بهارستان این گونه آورده است «رچ مزرعه ایست بوستانی ز بهشت/ کاورده نسیمش ارمغانی ز بهشت/ من شرح هوای آن نه بتوانم گفت/ یا هست بهشت یا نشانی ز بهشت».
وی ادامه داد: بخش فوقانی کوه صخره‌ای رچ دیواره‌های طبیعی و پرتگاه است و همین وضعیت به بنیان‌گذاران قلعه، انگیزه داده تا بر فراز کوه، قلعه‌ای غیرقابل دسترس بسازند. بالاترین بخش کوه را با دخل و تصرفاتی قبلا تا حدودی تسطیح کرده‌اند. آنگاه بر گرد بستری مستطیل شکل در ابعاد تقریبی ۱۰۰ در ۴۰۰ متر حصاری عریض و بلند متکی به برج‌های استوانه‌ای بر آورده‌اند که اکنون هفت برج در سمت شمال و غرب و یک برج در سمت شرق قابل تشخیص است.
لباف خانیکی تصریح کرد: در درون قلعه نیز فضاهای معماری متعدد و متنوعی مانند تالارهای همجوار و اتاق‌های پراکنده در مجاورت حصار و فضاهای معماری زیرزمینی متعدد احداث شده است. برخی شواهد حاکی از این است که پوشش فضاها جناقی بوده‌اند. مصالح ساختمانی قلعه، سنگ‌های لاشه بوده و بر فراز دیوارهای سنگی یک رج آجر گذاشته شده و پاکار سقف بر روی آن چیده شده است. فراوانی قطعات آجر پراکنده در بخش میانی قلعه طرح این فرضیه را امکان‌پذیر می‌کند که برخی بناهای داخلی قلعه را با آجرهای مستطیل در ابعاد ۵ در ۱۵ در ۲۷ سانتیمتر ساخته‌اند.
این باستان‌شناس و پژوهشگر خراسانی گفت: ورودی قلعه از جبهه شمالی به درون باز می‌شود و قبل از ورودی در خط‌القعر دره مانندی، مخزن آب بزرگی با بدنه ساروج‌اندود ایجاد شده است تا آب‌های جاری حاصل از باران بر دامنه‌های مشرف بر آن به درون مخزن سرازیر شوند. علاوه بر آن، مخازن کوچک و بزرگ دیگری نیز در کوه حفر شده و بدنه آن‌ها با ساروج اندود شده است.
لباف‌خانیکی بیان کرد: در میانه قلعه، چاهی حفر شده که انتهای آن به راهرویی در سمت غرب و فضای چهارگوش گچ‌اندودی منتهی می‌شود و شباهت به سیاه‌چال‌هایی دارد که در زندان عالم‌خان بخارا، اندرونی کاخ شادیاخ و مجاور زندان کهندژ توس وجود دارند. از دروازه شمالی قلعه معبر از دالان پیچ در پیچی به درون راه می‌یابد. موقعیت قلعه، دسترسی دشوار به آن است که فقط از طریق معبر باریک پلکانی امکان‌پذیر است که تأسیسات دفاعی مفصل حکایت از این قضیه دارند و قلعه رستم از آغاز شکل‌گیری با اهداف دفاعی ساخته شده است.
وی گفت: در سمت جنوبی قلعه، سکویی وجود دارد که کف آن با سنگ‌های بزرگ فرش شده است و به نوشته مرحوم آیتی در کتاب بهارستان آن‌جا را «مقام حضرت خضر» می‌دانند. این گونه باورها در مورد برخی آثار باستانی باشکوه نشان‌دهنده اهمیت آن‌ها نزد مردم و نسبت دادن آن‌ها به شخصیت‌های افسانه‌ای و اسطوره‌ای، مانند «تخت جمشید»، «نقش رستم» و «تخت سلیمان» است. برخی بر این اعتقادند که قلعه دختر یا قلعه رستم پیش از اسلام و به احتمال زیاد در دوران ساسانیان بنیان گرفته و در قرن پنجم ه.ق به تصرف اسماعیلیه در آمده است.
این باستان‌شناس و پژوهشگر خراسانی یادآور شد: بنا به نوشته شادروان دکتر فرغانی و به نقل از مرحوم محمود فرخ با تسلط اسماعیلیان بر قهستان، مردم نواحی خوسف و خور به سرعت به آن جنبش پیوستند و خور و خوسف در همان سال‌های اولیه نهضت اسماعیلی به صورت پایگاه‌های مهم اسماعیلی در آمدند و فدایی اسماعیلی به نام «منصور» از چاهک خوسف به اتفاق دو فدایی قهستانی دیگر به نام‌های «ابوالحسن تونی» و «حسام آبیزی» به فرمان محتشم الموت «اتابک قزل ارسلان» را در سال ۵۸۷ هـ.ق به قتل رساندند. جایگاه طبیعی قلعه رستم و اشراف آن بر راه‌های ارتباطی منطقه اهمیت استراتژیک آن را در دوران پر التهاب اسماعیلیه تایید می‌کند.
وی ادامه داد: در سمت جنوب‌غربی قلعه و در کنار راه منتهی به آن بر روی صخره سیاهرنگی، عباراتی به خط کوفی و نسخ «هفظ الله حسین خاقان»، «بنده مولانا بتاریخ محرم سنه سبعمائه»، «اسحاق امین استاد»، «صلاح ما…همایون»، «فی بتاریخ محرم سنه ست عشر» نوشته شده و بر روی سنگ دیگری در نزدیکی آن نیز «محمود بن علی البوبکر بن عظیم» نوشته شده است که این قلعه در تاریخ ۱۳۸۲/۶/۲۳ به شماره ۱۰۱۸۵ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.