قلعه دختر مزار بجستان، یادآور دیرپایی و شکوه تاریخ معماری ایران

برخی بجستان را معرب «بغستان» و «بگستان» دانسته و جایگاه و خاستگاه «بغ» (ایزدمهر) دانسته و دلیل آن را دستکندی شبیه مهرابه‌های مهری در روستای مزار آورده‌اند و برخی هم آرامگاه «آصف برخیا» یکی از پیامبرانٍ بنی‌اسرائیل و وزیر حضرت سلیمان را در همان روستا نشانی داده‌اند. برخی نیز همان آرامگاه را به «حضرت خضر» نسبت داده‌اند و اکثر پژوهشگران نیز قلعه‌دختر مزار بجستان را مانند قلعه دختر شوراب گناباد مرتبط با «ناهید»، ایزد آب پنداشته‌اند.

اگرچه هیچ یک از این فرضیات مبنای علمی ندارد، در عین حال به طرح این فرضیه کمک می‌کند که منطقۀ از جایگاه تاریخی و موقعیتٍ مهمی برخوردار بوده است زیرا دلیل این امر می‌تواند وجود قلعه‌دختر مزار و مسجدجامع بجستان و خانۀ عباسی‌ها به عنوان نمادهای عینی برجای مانده از دوران ساسانی، سلجوقی، تیموری و صفوی باشد.

در ۵ کیلومتری جنوب‌غرب روستای کهن مزار کوه مخروطی‌شکل منفردی است معروف به «کوه باغ سلیمه» در مقابل «گرد کوه» و مشرف به «تنگل بهاباد» در شرق و «تک بند باغ» در مغرب.

بر فراز کوه باغ سلیمه قلعه‌ای وسیع در چهار بخش شمال‌شرقی، شمال‌غربی، میانی و جنوبی گسترده شده است. تمامی فضاها از سنگ و معدودی آجری با ملات گچ در آن قلعه ساخته شده که گذشت زمان و حوادث طبیعی و انسانی موجب تخریب آن‌ها شده است.

بقایای معماری قلعه در باروئی گاه به ضخامت بیش از ۲ متر محصور بوده و بر پیرامون آن‌ها باروئی با برج‌های نیم استوانه وجود داشته است.

بر فراز قسمت‌های باقی‌مانده از حصار در غرب قلعه که تا ارتفاع بیش از ۸ متر باقی‌مانده هنوز تیر کش‌ها و روزنه‌های دید بر جای مانده است. انباشت سنگ‌های لاشۀ کوچک و بزرگ که همه جا را پوشانده، نشان از فراوانی فضاهای معماری دارد.

ورودی‌های قلعه از پایین‌ترین بخش‌ها در جبهۀ شمال‌شرق و شمال‌غربی بر دیوارهای ضخیم به درون راه می‌یافته و احتمالا دروازۀ اصلی به عرض حدود ۴متر در میان دو برج، ورودی اصلی بوده است. پس از ورودی شمال‌شرقی در دو طرف معبر بقایای فضاهای معماری مستطیل شکل در ابعاد مختلف قابل تشخیص است. در همان بخش و مشرف بر دیوارۀ بلند شمالی (پرتگاه) بقایای مخزن ذخیرۀ آبی در ابعاد۹/۳۰×۹/۳۰ متر حفر و دیواره‌های آن با ساروج‌اندود شده که اکنون درون آن از سنگ پر شده است.

فضاهای معماری درهم ریختۀ مستطیل و مربع شکل در همه جای قلعه مشاهده می‌شود که کاربری آن‌ها دقیقا مشخص نیست.

با توجه به شواهد موجود به نظر می‌رسد که بخش مرکزی قلعه تالارها و تاسیسات وسیع‌تر و مستحکم‌تری داشته و احتمالا به منزلۀ شاه‌نشین قلعه بوده زیرا آن سازه‌های معماری نسبتا مرتب با نقشۀ مستطیل، مربع و صلیبی‌شکل در ابعاد نسبتا زیاد احتمالا کارکرد خدماتی و اجتماعی داشته و با دیوارهای دفاعی حفاظت می‌شده است.

در همان بخش قطعات متعدد آجر و گچ نیز در میان انبوه سنگ‌ها مشاهده می‌شوند که نشان‌دهندۀ کیفیت بهتر سازه‌های معماری هستند.

فرم و نقشۀ فضاها و تالارها قابل مقایسه با مجموعه‌های معماری عصر ساسانی در تخت‌سلیمان تکاب و بیشاپور فارس است و احتمال دارد که هسته‌های اولیۀ قلعه متعلق به دورۀ ساسانی باشند.

وجود سازه‌های معماری در هم ریخته معروف به «سنگر»، اطاق‌های فراوان، برج و باروها، انبارها و مخازن آب حکایت از این دارد که قلعه‌دختر مزار بجستان بر سر راه ارتباطی تون به محولات و ترشیز و نیشابور از اهمیت زیادی برخوردار و به فاصلۀ نه چندان از قلعه‌های سرتخت و جواشیر و زیبد گنجایش فدایان و مدافعانٍ زیادی داشته است.

با توجه به فرم و نقشۀ برخی سازه‌های معماری، اندازۀ آجرها و فرم سفال‌های پراکنده در قلعه، می‌توان اظهار نظر کرد که قلعه‌دختر مزار بجستان مانند قلعه دختر شورابٍ گناباد در دوران ساسانیان ساخته شده و از قرن پنجم ه. ق در اختیار اسماعیلیه قرار گرفته و گویا در دو مرحله توسط جلال‌الدین غوری در سال ۶۲۴ه. ق و هلاکوخان مغول در نیمۀ دوم قرن هفتم ه. ق مورد حمله قرار گرفته و در نهایت ویران شده است.

بافت تاریخی روستای مزار بجستان به تاریخ ۱۳۹۵/۶/۲ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

منبع:میراث آریا