چندی پیش در راستای نقدهای وارده به پاویون ایران در اکسپوی ۲۰۲۰ دبی صحبتی داشتیم با نشید نبیان ـ طراح معمار پاویون ایران ـ که بنابر گفته‌های او، تنها طراحی کالبد پاویون ایران بر عهده آنها بوده و فضای داخلی غرفه‌های پاویون به نهادهای مختلف سپرده شده که جز بخش تکنولوژی، سایر غرفه‌ها بدون مشورت با طراح اقدام به طراحی و پر کردن غرفه‌های خود کرده‌اند.
حال در همین راستا پای صحبت‌های مهرداد زواره محمدی ـ معمار ـ که از پاویون ایران در اکسپو بازدید کرده است، نشستیم تا نظر او را درباره پاویون ایران در اکسپو ۲۰۲۰ دبی و اثرات کلی اکسپو بر معماری را جویا شویم.
او در ابتدا به ایسنا می‌گوید: از سال ۲۰۱۰ که مصادف است با برگزاری اکسپوی شانگهای تا اکسپوی ۲۰۱۵ میلان و اکسپوی ۲۰۲۰ دبی که یک سال به خاطر کرونا به تعویق افتاد، درگیر موضوع پاویون ایران در اکسپو بوده‌ام. در این دوره از اکسپو، غیر از آنکه در مسابقه معماری آن شرکت کرده و کمک می‌کردم، از طریق کمیته اکسپو که در اتاق بازرگانی ایران تشکیل شده، یکی از اعضای کمیته اکسپوی اتاق بازرگانی ایران برای مدیریت برنامه‌ریزی هیئت‌های تجاری ایرانی و ارتباطشان با گروه‌های خارجی در محل پاویون ایران هستم.
این معمار ادامه می‌دهد: رویدادهایی چون اکسپو یا بینال معماری ونیز در کلیه دوره‌ها دارای یک شعار محوری، یک تم اصلی و یک سری تم‌های فرعی بوده‌اند. از ۱۷۰ سال پیش در سال ۱۸۵۱ اکسپو در لندن آغاز شد و چند دهه بعد در پاریس با ساخت برج ایفل به صورت جدی شکل گرفت. چند دهه بعد، هر اکسپو یک تم و شعار محوری داشته که براساس آن و یک سری معیارهای دیگر، میزبان اکسپو انتخاب می‌شود. البته نوع معرفی و برنامه‌ریزی تم اکسپو بسیار حایز اهمیت است؛ در واقع با توجه به اتفاقاتی که در دنیا در حال رخ دادن است، تم آن دوره از اکسپو توسط کشورهایی که کاندیدای میزبانی هستند در نظر گرفته شده و نهاد «BIE» که اکسپوهای جهانی و تخصصی را در دفتر مرکزی خود در پاریس مدیریت می‌کند، با انجام بررسی‌های لازم مشخص می‌کند کدام کشور شعار و رویکرد بهتری در انطباق با شرایط روز (انسان، محیط زیست، تکنولوژی و…) را پیشنهاد داده و براساس آن و البته معیارهای دیگر از جمله ارزیابی زیرساخت‌های گردشگری آن کشور، میزبان اکسپو را انتخاب می‌کند.
کیوریتوری که ایران نداشت
این معمار با بیان اینکه مهم‌ترین مسئله حضور ایران در عرصه‌های این چنینی بحث کیوریتور است، ادامه می‌دهد: کیوریتور در فارسی «نمایشگاه‌گردان» ترجمه شده است که ترجمه خیلی بدی است. به تعبیر من باید آن را کارگردان هنری نامید؛ درواقع همانطور که یک کارگردان فیلمی دو ساعته را لحظه به لحظه با تمام جزئیات سناریوسازی می‌کند، وظیفه کیوریتور نیز همین است. یک کیوریتور باید برای شش ماه طول دوره برگزاری اکسپو، براساس تم ارائه شده، راه حل سرزمینی خود را با ابزارهای فرهنگی و تکنولوژیکی، به جهانیان عرضه کند.
زواره بیان می‌کند: از ۶۵ دوره برگزاری اکسپو، این رویداد امسال برای نخستین بار در خاورمیانه برگزار شد. ۹۵ درصد اکسپوها یا در آمریکای شمالی یا در اروپا بوده است و تنها دو، سه دوره در آسیا و یک دوره در استرالیا برگزار شده است. حال در نخستین دوره برگزاری اکسپو در خاورمیانه که در همسایگی ما بود، ایران برای این شش ماه چه برنامه و سناریویی ارائه داد؟
او تصریح می‌کند: متأسفانه در کیوریتوری ضعف داریم. پیشتر به مدیران شرکت سهامی نمایشگاه بین المللی زیرمجموعه وزارت صمت که متولی اکسپو هستند، پیشنهاد داده بودم که حتی به جای فرد کیوریتور، می‌توانند یک گروه کیوریتوری داشته باشند. خیلی از کشورها دارای یک تیم کیوریتوری هستند که در آن تخصص‌های مختلفی مانند معمار، هنرمند یا کارگردان هنری، جامعه‌شناس و حتی شاعر و ادیب حضور دارد. به‌عنوان نمونه، پاویون انگلستان که با ایده از آخرین پروژه‌های استفان هاوکینگ طراحی شده و به نام پاویون شعر نام‌گذاری شده و بسیار تاثیرگذار و شگفت‌انگیز در یک ارتباط دوسویه‌ی بین مخاطب و پاویون است، رد پای شاعر، ادیب و تکنولوژی هوش مصنوعی در طراحی هنری غرفه به چشم می‌خورد.
مأموریت اکسپو تبادل فرهنگی است
او با بیان اینکه کشورهای دیگر حضور خود را در یک عرصه دیپلماسی فرهنگی عرضه می‌کنند، ادامه می‌دهد: زمانی که این نکته را با دوستانم در اتاق بازرگانی در میان می‌گذارم، برایشان سوال می‌شود که لزوم حضور آنها چیست؛ چون مأموریت آنها اقتصاد و بیزینس است؟! در پاسخ می‌گویم که پلتفرم توسعه در تمام دیسیپلین‌ها، از فرهنگ می‌گذرد. به این صورت که اگر بتوانیم با کشورهای همسایه رایزنی داشته باشیم و جلب اعتماد کنیم، توسعه اقتصادی، سیاسی و … شکل می‌گیرد. ولی مهم این است که یک کیوریتور یا گروه کیوریتوری به عنوان کارگردان هنری و مدیر رویدادهای پاویون در طول دوره زمانی اکسپو داشته باشیم. وقتی مدیریت بهره‌برداری و سناریوی زندگی پاویون به‌درستی انجام شود، معماری، طراحی داخلی، و مدیریت رویداد به درستی شکل می‌گیرد و به مخاطب جهانی عرضه می‌شود.
تبدیل‌شدن معمار پاویون ایران به یک قهرمان ملی
او بیان می‌کند: اگر مدیریت یکپارچه‌ای در پاویون ایران وجود داشت، صدا و تصویری که قرار است از ایران به گوش و چشم جهانیان برسد، یک صدای واحد و تصویر موزون خواهد بود. ولی چون خلاف این امر اتفاق افتاده است، طراح معماری پاویون ایران قهرمان ملی شده است و با توجه به اینکه کارش را در حوزه‌ی معماری درست انجام داده ولی تمام کمبودها و مشکلات به‌پای او نوشته می‌شود و اوست که به‌مثابه یک قهرمان گناهکار! باید به همه پاسخ بدهد…
این معمار تصریح می‌کند: طرح معماری ایران در یک ارزیابی معماری بین ۱۹۱ کشور جهان که در اکسپو شرکت کرده‌اند، جزو هشت طرح برتر شناخته شده است. اخیرا «سی ان ان» بررسی کرده که طراحی معماری پاویون ایران جزو ۱۵ طرح برتر اکسپو شناخته شده است ولی اجرای آن ضعیف بوده است. به این صورت که طرح خوب معماری پاویون ایران با پیمانکاری ضعیف اجرا شده و به‌دلیل ضعف مدیریت رویداد و نبود مدیریت یکپارچه، بهره‌برداری بسیار ضعیفی در آن وجود دارد.
او اضافه می‌کند: نتیجه این مسائل باعث شده که همه مشکلات و ضعف‌ها را از چشم معمار بینند، درصورتی که معمار کارش را در حد مقبول و خوب انجام داده است. پاویون ایران در اکسپوی ۲۰۲۰ دبی در مقایسه با دوره‌های قبلی حضور ایران در این رویداد خیلی رو به جلو بوده است.
دوره‌های بعد کیوریتور باید بالاتر از معمار باشد
او با اشاره به اهمیت حضور کیوریتور در دوره‌های بعدی اکسپو، بیان می‌کند: گروه معماری امسال از کیوریتور استفاده و داستان شهرزاد را پیاده کرد. درواقع طرحی که بر اساس داستان هزار و یک شب شهرزاد ارائه شده بود، پاویون و فضای داخلی را به انسجام می‌رساند؛ ولی چون مدیریت یکپارچه وجود نداشت، شرکت سهامی نمایشگاه پاویون ایران را به نهادهای مختلف سپرد که تنها یکی از آنها با همکاری معمار غرفه خود را پر کردند. مابقی یا از بیرون طراح آوردند یا اصلا طراح نداشتند. ولی اگر همان طرحی که خانم نبیان و تیمش آماده کرده بودند پیاده می‌شد، وضعیت از آنچه که اکنون وجود دارد بسیار بهتر بود.
نکات مثبت پاویون ایران در اکسپو
زواره محمدی با بیان اینکه محل احداث پاویون ایران در نقطه خوبی قرار دارد، می‌گوید: نوع مشارکت ایران بین ۱۹۱ کشوری که شرکت کرده‌اند، یکی از برترین‌ها است. کشورها به دو مدل در اکسپو شرکت می‌کنند؛ مدل اول اینگونه است که کشورهای عمدتا ضعیف‌تر، بسته به بودجه خود فضایی را در ساختمان‌های از پیش ساخته‌شده اکسپو که به‌صورت اشتراکی است اجاره می‌کنند و به نمایش محصولات خود می‌پردازند. ولی نوع دوم و مترقی آن که اکثر کشورهای پیشرفته مشارکت می‌کنند، خرید زمین برای شش ماه و طراحی و ساخت پاویون بر اساس مدل پیشنهادی خود است. که خوشبختانه ایران با این روش و در بالاترین سطح مانند کشورهای درجه یک در اکسپو شرکت کرده است.
پاویون ایران حتی یک راهنما هم نداشت
او در بخش دیگر از صحبت‌های خود در نقد پاویون ایران بیان می‌کند: زمانی که قصد بازدید از پاویون کشوری مثل ژاپن را داشتیم، از لحظه‌ای که در صف می‌ایستادیم تا زمانی که از آنجا خارج می‌شدیم، برایمان برنامه‌ریزی شده بود و همه چیز چون دانه‌های تسبیح به هم وصل بود. ولی در پاویون ایران هیچ کسی نبود که حتی به بازدیدکنندگان خوش آمد بگوید یا آنها را برای نحوه بازدید از بخش‌های مختلف پاویون راهنمایی کند. این امر موجب شده است که بازدیدکنندگان به فضای داخلی رفته و از موسیقی زنده و عروسک‌های متحرک بازدید کنند و از همانجا خارج شوند؛ زیرا گمان می‌کنند کل محتوا همان است.
این معمار ادامه می‌دهد: پیشنهاد دادیم که نقشه‌هایی را چاپ کرده و در اختیار بازدیدکنندگان قرار دهند تا بدانند چگونه باید از پاویون ایران بازدید کنند، ولی این امر هنوز عملی نشده است؛ زیرا تجربه به خصوصی در این زمینه نداریم و نمی‌خواهیم بپذیریم که ضعیف هستیم.
با تخته و مقوا برای پاویون ایران تخت جمشید می‌ساختند
او همچنین استفاده از معماران را برای طراحی پاویون ایران در دو دوره گذشته به فال نیک می‌شمارد و می‌گوید: برای شرکت در دو دوره اخیر اکسپو، در ایران مسابقه معماری برگزار شده است تا بر اساس طرح معماری منتخب، معمار پاویون انتخاب شود که البته در سال ۲۰۱۵ میلان طرح منتخب طی یک حرکت غیرحرفه‌ای و غیراخلاقی کنار گذاشته شد و وزیر وقت صمت از طریق داماد خود، فرد دیگری را برای طراحی پاویون معرفی کرد. ولی من همین را که حداقل از یک طراح و معمار استفاده کردند، به فال نیک می‌گیرم؛ چون پیش از آن در دوره‌های قبل با تخته، یونولیت و مقوا بادگیر یزد و سرستون تخت جمشید ساخته و به عنوان پاویون ایران معرفی می‌کردند.
این معمار تصریح می‌کند: زمانی که سوال می‌کردیم چرا پاویون ایران را طراحی نمی‌کنند؟ رگ گردنشان بیرون می‌زد که ما میدان نقش جهان و پل خواجو و تخت جمشید داریم. ولی نمی‌دانم چرا گمان می‌کردند مثلا ایتالیا کلوسئوم ندارد یا چین شهر ممنوعه را؟ ولی تفاوت آنها در این است که با ابزار تکنولوژیک آخرین دستاوردهای خود را رو می‌کنند. با این حال اکنون دو دوره است که متوجه شده‌اند پاویون ایران به طراحی نیاز دارد و خوشبختانه حضور در عرصه های جهانی، به شکل بهتری انجام می‌شود.
اولویت اول اکسپو معماری نیست
همچنین در ادامه از این معمار درباره تأثیرات اکسپو بر حوزه معماری سوال می‌کنیم که زواره با بیان نکته بالا ادامه می‌دهد: معماری در خوشبینانه‌ترین حالت شاید اولویت سوم اکسپو باشد. پاویون‌هایی که در اکسپو قرار می‌گیرند عمری شش ماهه دارند و اکثر این ساختمان‌ها پس از شش ماه جمع و تخریب و یا استفاده‌های دیگری از آنها می‌شود. البته برخی از بناها که براساس ایده‌های پایداری ساخته شده‌اند، جمع شده و به کشور دیگر یا کشور میزبان ارسال شده، دوباره اسمبل و از آن استفاده می‌شود. مثلا پیش‌بینی شده است که کل اکسپو دبی پس از پایان اکسپو به یک مجموعه مسکونی بسیار مدرن تبدیل شود.
او تصریح می‌کند: چون پاویون‌ها عمری شش ماهه دارند، الزامات ساختمانی سفت و سختی بر آنها حاکم نیست. به همین علت فضای پاویون‌ها بسیار سیال، منعطف و تکنولوژیک است و این امر به شدت به شبیه‌سازی آینده ساختمان‌ها کمک می‌کند. به عنوان مثال ایده طراحی پاویون ژاپن که از اوریگامی است، در این زمینه درس آموز است؛ چراکه موتیفی است از فرهنگ و سنت ژاپن با مصالح بسیار سبک و منطبق با محل پاویون ژاپن در ناحیه پایداری.
این معمار ادامه می‌دهد: بالاترین میزان زلزله در ژاپن اتفاق می‌افتد ولی می‌بینیم با وقوع یک زلزله مثلا هشت ریشتری تنها پنج نفر فوت می‌کند اما اگر همان زلزله در ایران بیاید ۲۰۰ هزار نفر جان می‌دهند. علت این امر نیز استفاده آنها از مصالح سبک است. این مسئله موجب می‌شود که با ریزش سقف ساختمان، مصالح سبک تلفات انسانی کمتری به بار بیاورد. ژاپن با مصالح سبک خود به دنیا این پیام را می‌دهد که اگر در فضای حادثه وجود دارید با مصالح سبک می‌توانید امنیت انسان‌ها را تأمین کنید و همچنین سامانه خنک کننده پاویون با جنس شفاف پوسته اریگامی که در کنار استخر آب، سازگار با محیط زیست است و فضای مطبوعی ایجاد کرده است.
درآمدزایی با ایجاد فضاهای فرهنگی
او بیان می‌کند: مسئله دوم مأموریت و جهت‌گیری اصلی اکسپو، یعنی همان فضای دیپلماسی فرهنگی است. در شهرسازی بحثی داریم که شهرهای رو به رشد دنیا، بر اساس ترمی به نام برنامه ریزی فرهنگی شکل می‌گیرد. مثلا دبی که قبله گاه خیلی از شرکت‌ها و سازمان‌های کارفرمایی ساخت و ساز ایران است و برخی با دو روز سفر به این کشور قصد می‌کنند، مثلا چهار تا شاپینگ سنتر همانند دبی را در ایران بسازند، اکنون چندین سال است شروع کرده با مبحث برنامه‌ریزی فرهنگی، ساختمان‌سازی کند. مثلا یک موزه لوور و یا سالن اپرا ساخته و متوجه شده است که اقتصاد پایدار در فضاهای فرهنگی است و دوره ساخت و فروش بناهای تجاری گذشته است.
این معمار تصریح می‌کند: امروزه می‌توان با جنبش فرهنگی و ایجاد فضاهای فرهنگی درآمد ایجاد کرد که اتفاقا آن درآمد، پایدار است و علاوه بر آن، مردم آن منطقه و شهر را از نظر فرهنگی، سواد و دانش چند قدم به جلو می‌برد. یکی از پیام‌های اکسپو توسعه فضاهای فرهنگی برای بهبود اقتصاد شهری است. حضور و تجربه فضای اکسپو می‌تواند وضعیت معماران را بهبود ببخشد و رویکردهای ذهنی آنها را ارتقاء دهد تا بعد از اینکه آن فضا را تجربه کردند به کشور خود بازگشته و بتوانند در افزایش کیفیت معماری و ارتقای جایگاه معماری و شهرها بکوشند.
منبع:ایسنا
