قلعه زیبد آمادگاه اسماعیلیان در خراسان
زیبد یادآور و نماد دفاع و جان‌بازی جوانان دلاور ایرانی در مقابل متجاوزانٍ تورانی در «جنگ دوازده رخ» است، جنگی که به پیروزی ایرانیان و استقلال ایران ختم شد.
دره یا «تنگل زیبد» در دل رشته «کوه سیاه» دره‌ای پرآب و گذرگاهی مهم بوده است، گذرگاهی که قلعه‌های زیبد، جواشیر (شهاب) و سرتخت (ارگ فرود) را به هم ارتباط می‌داده و در نهایت به «تون» (فردوس) مهم‌ترین پایگاه شهری اسماعیلیه می‌رسیده است.
«تنگل زیبد» و «زو کلات» آن قدر اهمیت داشته‌اند که از روان آب‌های آن‌ها علاوه بر چرخش چند آسیاب، طی میلیون‌ها سال آب سفرۀ زیرزمینی قنات‌های بیابان گناباد و از جمله قنات کهن و عظیم قصبه تامین شده به گونه‌ای که رشتۀ «دولاب کهنۀ» آن قنات به سمت تنگل زیبد و رشتۀ «دولاب نو» در امتداد زو کلات کشیده شده، زیرا مهندسان و مقنیان ایرانٍ کهن آن فرضیۀ مهم علمی را نیک دریافته بودند.
احتمالا همان وضعیت ممتاز و فراوانی آب و آبادی و گسترۀ بیابان پیش‌روی زیبد موجب شده است تا در نگاه ژرف فردوسی صحنۀ جنگ دوازده رخ در بیابان گناباد آراسته شود و زیبد جایگاه سپاه ایران و زیبندۀ پذیرایی کیخسرو به مدت هفت شبانه روز باشد و در حول و حوش آن پدیدۀ طبیعی «درب صوفه» و «آرامگاه پیران ویسه» تجسم دهندۀ وقوع رویدادهای اسطوره‌ای در آن منطقه باشد.
درابتدای تنگل زیبد و بر فراز تپه‌ای به بلندای حدود ۲۵ متر در دامنۀ کوه «تیرماهی» و مشرف بر روستای زیبد قلعۀ نسبتا کوچک مستطیل شکلی در ابعاد تقریبی ۳۰×۴۳ متر وجود دارد که دیوارهای سنگی آن از ناهمواری‌های سطح تپه تبعیت کرده و در چهارگوشۀ قلعه چهار برج استوانه‌ای ساخته شده است، ضخامت حصار قلعه ۱۲۰سانتی‌متر و ضخامت دیوار برج‌ها بین ۱۲۵ تا ۱۷۳ سانتی‌مترمتفاوت است، دیوارها و برج‌ها از سنگ لاشه با ملات گل و گچ شکل گرفته و ظاهرا بارها مرمت شده و اکنون در برخی نقاط تا ارتفاع حدود ۵ متر باقی مانده است.
وجود قطعات پراکندۀ آجر نشانۀ آن است که احتمالا طاق‌ها یا پوشش فضاهای معماری از آجر بوده‌اند، بقایای معماری و پراکندگی سنگ‌ها و قطعات آجر در محوطۀ داخلی قلعه حاکی از این است که تراکم معماری درون قلعه زیاد نبوده اما دیوارهای نسبتا ضخیم و بلند و استقرار برج‌ها در گوشه‌ها حکایت از این دارند که قلعه از امکانات دفاعی برخوردار بوده است.
قطعه سفال‌های معدود فیروزه‌ای رنگ پراکنده در قلعه انتساب آن را به دوران سلجوقی و اسماعیلیه امکان‌پذیر می‌کند.
قلعۀ سفید زیبد به بزرگی قلعه‌های اسماعیلیه نیست و دسترسی به آن هم برخلاف بیشترٍ قلعه‌های اسماعیلیه سهل و آسان است اما ساختار و تاسیسات دفاعی آن دلالت بر اهمیت آن دارد، از جمله دو مخزن بزرگ آب در شمال‌غرب و شمال‌شرق قلعه که از آب‌های جاری تنگل زیبد پر می‌شده‌اند، پدیده‌های با اهمیت و قابل تاملی در ارتباط با قلعه هستند.
همان گونه که در برخی منابع یادآور شده‌اند، زمین‌های آبرفتی و حاصلخیز دهانۀ تنگل زیبد و آب‌های نسبتا فراوان جاری در آن وجود زمین‌های زراعتی وسیعی در اطراف زیبد را موجب شده و این امر باعث شده است تا زیبد احتمالا آمادگاه و تدارک کننده آذوقه و غلات برای ساکنان و فدائیان قلعه‌های جواشیر و سرتخت باشد و چنانچه این فرضیه پذیرفته شود قلعه زیبد آن قابلیت را داشته است تا مکانی برای جمع‌آوری ملزومات خوراکی، دفاعی، رزمی و ارسال آن‌ها به فدائیان باشد. احتمال ضعیف دیگر این است که قبلاً روستای زیبد در داخل دیوارهای قلعه محصور بوده یا قلعه پناهگاهی برای مردم زیبد بوده که با توجه به شواهد احتمال اولی بیشتراست که قلعۀ زیبد یک آمادگاه باشد، زیرا زیبد در گذشته گویا پر رونق بوده و در حدود هزارسال پیش آن قابلیت را داشته است که در نگاه فردوسی پذیرای سپاه پر شمار گودرز سردار ایرانی باشد.
موضوع هرچه باشد، تاکیدی بر اعتبار و قدمت زیبد است، روستایی که در قلمرو اسطوره خاستگاه حماسه و افتخار ایرانیان بوده است.
قلعۀ زیبد در تاریخ یازدهم دی‌ماه ۱۳۸۰ به شماره ۴۵۷۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.