سرنوشت نخستین ساختمان میراث فرهنگی اصفهان چه می‌شود؟

خانه قزوینی‌ها مربوط به دوره قاجار است و در اصفهان، خیابان ابن سینا، چهارراه بابا قاسم، میدان شهشهان واقع شده است. با چندین حیاط، بیرونی و اندرونی، حوضخانه، پنج دری، تالار آیینه‌کاری، ارسی‌های رنگارنگ و تزئینات منحصربه فرد جزو اولین خانه‌های تاریخی بود که  به همت استادان و استادکاران میراث فرهنگی و هدایت باقر آیت‌الله زاده شیرازی ساماندهی و احیا شد.

این خانه در سال ۱۳۵۳ از طرف دولت وقت خریداری شد و در اختیار وزارت فرهنگ و هنر آن روز قرار گرفت. از همان زمان تعمیر و بازسازی و مرمت آن شروع شد و به عنوان محل سازمان ملی حفاظت آثار باستانی مورد استفاده قرار گرفت.

در این مکان با راهبری باقر آیت‌الله زاده شیرازی طرح آزادسازی و احیای بازارهای اطراف میدان نقش جهان، طرح آزادسازی و احیای باغ های صفوی چهارباغ عباسی، طرح عرصه و حریم محور تاریخی فرهنگی شهر اصفهان  و ده‌ها طرح مرمت و احیای دیگر شکل گرفت و دوران طلایی میراث فرهنگی استان اصفهان را طی چندین دهه رقم زد؛  اما اداره میراث فرهنگی پس از سال‌ها از این بنای تاریخی رفت و در مکانی نو بنیاد رحل اقامت گزید.

در حالی که نهادِ میراث فرهنگی، ایجاد کاربری به منظورِ حفظ و نگهداری خانه‌ها و بافت‌های تاریخی را توصیه می‌کند، مدیریت این نهاد از سال‌ها پیش در ساختمان‌های نوساز که هیچ سنخیتی با ذات میراث فرهنگی ندارند مستقر شده و این همان تضادی است که موجب شده است تا برخی از مالکان خانه‌ها در بافت‌های تاریخی  یا سرمایه گذران بپرسند که  وقتی نهادِ میراث فرهنگی، بافت تاریخی را رها کرده و به ساختمان‌های نوساز در مرکز شهر رفته است، آنها چگونه باید در بافت و خانه‌های خشت و گلی بمانند و آنها را حفظ و نگهداری کنند؟!

حرمتی که باید متولی نگه دارد

می‌گویند حرمت امام‌زاده را متولی‌اش نگه می‌دارد؛ حکایت میراث فرهنگی اصفهان هم، همین ضرب‌المثل است که به گفته کارشناسان، میراث فرهنگیِ اصفهان را از ۲ دهه پیش، دچار یک تضادِ آشکار در گفتار و عمل کرده است. در حالی که خانه قزوینی‌ها در تملک میراث فرهنگی و پایگاه اولیه مدیریت این نهاد و از سویی بودجه‌های اندک، گلایه‌های همیشگی میراث فرهنگی بوده است؛ انتخاب ساختمان‌های نوساز یا اجاره‌ای تامل‌برانگیز به نظر می‌رسد!

خانه قزوینی‌ها بخش مهمی از شناسنامه‌ شکل‌گیری اداره میراث فرهنگی استان اصفهان است و بسیاری از کارشناسان و حتی کارکنان این نهاد  معتقدند، خانه قزوینی‌ها که توسط “باقر آیت‌الله زاده شیرازی”، پدر مرمت نوین ایران و یاران وی که حالا از پیشکسوتان میراث فرهنگی اصفهان‌اند بنیان نهاده شد، باید به جایگاه اولیه خود بازگردد.

خانه قزوینی‌ها جزو اولین خانه‌های تاریخی است که به همت استادان و استادکاران میراث فرهنگی با کاربری جدید پا به میدان گذاشت تا مشوق صاحبان خانه‌های تاریخی برای حفظ و مرمت باشد؛ سال ۸۹ به دنبال طرح تمرکز زدایی از پایتخت، معاونت صنایع دستی سازمان میراث فرهنگی کشور به اصفهان انتقال  یافت و در خانه قزوینی‌ها مستقر شد؛ طرح ناموفقی که سبب جابه جایی اداره کل میراث فرهنگی استان و استقرار در ساختمان‌های نامانوس با هویت میراث فرهنگی اصفهان بود و با بازگشت این معاونت به تهران، مدیریت میراث فرهنگی اصفهان دیگرنتوانست به خانه پدری خود در بافت تاریخی بازگردد.

در مقابل خانه قزوینی‌ها که به زعم کارشناسان به تمامِ معنا، با هویت و ذات حفاظتِ میراث فرهنگی همخوان بود، در ۲دهه گذشته مدیریت اداره کل میراث فرهنگی اصفهان در ساختمان‌هایی چون ساختمان “تعاونی دامداران” در خیابان بزرگمهر با کالبد و هویتی بی‌ارتباط با میراث فرهنگی یا در ساختمان‌های نوسازِ خیابان مشتاق  استقرار یافت.

هم اینک نیز در میدان انقلاب و کوچه فروهر، پشت به عمارت تاریخی هنر و پیشه، ساختمان جدیدی که هنوز تکمیل نشده است، در حال ساخت برای استقرار مدیریت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اصفهان است.

حکمت استقرار میراث فرهنگی در خانه قزوینی‌ها

در این ارتباط  خبرنگار ایرنا با مرتضی فرشته نژاد از پیشکسوتان مرمت و میراث فرهنگی اصفهان گفت‌وگو کرد، وی با گریزی به گذشته‌ پایگاه میراث فرهنگی اصفهان در خانه تاریخی قزوینی‌ها، گفت: در زمان حاضر ساختمانی برای اداره کل میراث فرهنگی اصفهان،  در کنار عمارت هنر و پیشه ساخته اند؛ عمارت هنر و پیشه هم تاریخی است اما در بافت تاریخی نیست! بروند در خانه قزوینی‌ها؛ خانه قزوینی‌ها از جنس و هویت میراث فرهنگی است؛احترام امام زاده را متولی باید نگه دارد! این اقدام روی کسی که در بافت تاریخی مالکیت دارد و کسانی که می‌خواهند اثر تاریخی را خراب کنند، اثر می‌گذارد. به خدا قسم اگر این گونه ادامه پیدا کند، خانه قزوینی ها هم حالت انباری پیدا می‌کند و کم‌کم روی هم خراب می‌شود.

وی در ادامه افزود: زمانی جُبه خانه(مکان فعلی موزه هنرهای معاصر اصفهان) محل استانداری اصفهان بود و با ساخت ساختمان استانداری در پشت دیوار جنوبی چهلستون، از سوی استانداری به ما پیشنهاد شد که به جُبه‌خانه برویم. این موضوع را بنده با مرحوم شیرازی درمیان گذاشتم و پاسخ ایشان این بود که:” ما آمدیم در قلب بافت تاریخی، این خانه را آماده کردیم و مستقر شدیم. با جان و دل و با چنگ و دندان حفظش می‌کنیم؛ این نشان می دهد که علاقه‌مند هستیم ومی خواهیم این علاقه‌مندی را به مردم منتقل کنیم. این کار را کردیم تا مردمی که اینجا زندگی می‌کنند، نگویند چرا خودشان می‌روند در مراکز نوساز و در مرکز شهر و ما را گذاشته‌اند در این خشت و خاک ها.”

به گفته فرشته نژاد، در آن زمان، مرحوم  شیرازی صلاح  را  در این دانست که  مرکز ستادی میراث فرهنگی اصفهان در خانه قزوینی‌ها بماند و پیشنهاد استانداری را نپذیرند، با خودم فکر کردم و گفتم باید همین گونه باشد و از این رو زنگ زدم به استانداری و گفتم، دفتر اداره را به جبه‌خانه  نمی‌آوریم. در واقع حکمت کار را به آنها گفتم، اینکه برای چه در خانه قزوینی‌ها نشسته‌ایم و باید در بافت تاریخی بمانیم.

خانه قزوینی‌ها همچنان می‌تواند پایگاه میراث فرهنگی باشد

در این پیوند، عبدالله جبل‌عاملی مدیر اسبق اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان به ایرنا گفت: در زمان خدمت در میراث فرهنگی، ما در خانه تاریخی قزوینی‌ها  کار می‌کردیم. مدیرانی هم که از دانشگاه هنر می‌آمدند، در همین بنا به مدیریتشان پرداختند؛ بعدها وقتی که غیرمیراث فرهنگی و غیردانشگاهی‌ها،  مدیریت را گرفتند، این خانه چندان باب تبعشان نیامد و علاقه داشتند که ساختمان میراث فرهنگی مجموعه ای باشد که همه بخش‌های این اداره در آن تجمیع شود؛ اما هیچ‌گاه هم این اتفاق نیفتاد و  بعضی در مجموعه اداری ، بعضی هم در اداره صنایع دستی در میدان انقلاب مستقر شدند.

وی افزود: خانه قزوینی‌ها، خانه میراث فرهنگی اصفهان است و مدیریت میراث فرهنگی باید بخشی از فعالیت‌های نظارت بر بناهای تاریخی را در این خانه انجام بدهد؛ به این دلیل که اگر فلان آقای بازاری می‌آید و تقاضای تخریب خانه ای را دارد، وقتی وارد خانه قزوینی‌ها می‌شود، همانجا زنگ هشدار به  صدا دربیاد که اینجا میراث فرهنگی است و  وزارتخانه‌ در استان،  چنین مرکزی را برای مدیریت میراث فرهنگی انتخاب کرده و خلاصه همان موقع، سرش را زیر بیاندازد و برگردد.

جبل عاملی یادآور شد: خانه قزوینی‌ها می‌تواند همچنان پایگاه مدیریت میراث فرهنگی باشد، ساختمانی در میدان انقلاب در حال تکمیل است که به احتمال قوی، مدیرکل در آنجا مستقر خواهد شد اما معاونت میراث فرهنگی بنا بر نظریه مدیرکل و کمیته‌های برنامه ریزی می‌تواند به خانه  قزوینی‌ها برود.

بازگشت میراث فرهنگی به خانه پدری، اولین قدم برای کسب اعتبار گذشته

“بانیان میراث فرهنگی استان اصفهان، علاوه بر حفاظت و مرمت آثار تاریخی به درستی و با  هدف معرفی ارزش‌های خانه‌های تاریخی، برای اولین بار در شهر اصفهان، مکان یک اداره دولتی را بعد از مرمت و آماده سازی در دل بافت تاریخی، در خانه قزوینی‌ها قرار دادند که در سنخیت کامل با وظایف میراث به شمار می‌آمد. همچنین تعدادی دیگر از خانه‌های تاریخی را مرمت  و در اختیار دانشگاه  هنر قرار دادند تا الگویی برای حفظ خانه های تاریخی و نشان دادن ظرفیت  کاربری‌های جدید در این خانه های ارزشمند باشند.” این  روایت علیرضا خواجویی، مسوول ثبت و حریم میراث فرهنگی استان اصفهان است که می‌گوید میراث فرهنگی باید به خانه پدری‌اش بازگردد.

وی در گفت وگو با ایرنا افزود: خانه قزوینی‌ها مرکز فرهنگیِ تمام عیار و محل آمد و شد اساتید، استادکاران، هنرمندان و دانشجویانِ شیفته فرهنگ و هنر در محله شهشهان بود که پس از استقرار معاونت صنایع دستیِ سازمان میراث فرهنگی در خانه قزوینی ها، اداره کل میراث فرهنگی به دور از بافت تاریخی به خیابان مشتاق سوم  و سپس به بزرگهمر انتقال یافت.

خواجویی امیدوار است که  با تغییر مدیریت و انتصاب مدیریت جدید میراث فرهنگی اصفهان، خواست چندین ساله کارمندان و بازنشستگان میراث فرهنگی با  بازگشت اداره کل میراث به خانه پدری تحقق یابد و میراث فرهنگی، اولین قدم را در کسب اعتبار گذشته‌ی خود بردارد.

میراث فرهنگی می‌تواند ناجی خانه قزوینی‌ها باشد

از دیگر سو محمدرضا قانعی،معمار و فعال میراث فرهنگی نیز معتقد است، اقدامی که توسط مرحوم شیرازی صورت گرفته دو وجه داشت؛  یکی اینکه با این اقدام نمونه ای باشد برای بقیه ارگان‌ها و از سویی  شاید از این طریق، یکی از خانه‌های تاریخی حفظ شود.

این سرمایه‌گذار در عرصه خانه‌های تاریخی اصفهان به ایرنا گفت: متاسفانه اتفاقی که افتاد این بود که برخی از دست‌اندرکاران، سرشت خودشان را نشان دادند و با یک بهانه، به سادگی این فضا را ترک کردند و در یک سری ساختمان‌های بی هویت مستقر شدند.

وی افزود:از نگاه من  بلاهایی که بر سر میراث فرهنگی آمده و می‌آید، تبلورش در این اقدام به خوبی نشان داده می‌شود. نشانه‌ای از اینکه، هیچ علاقه ای به میراث فرهنگی وجود ندارند و متولیان میراث فرهنگی جزو اولین کسانی هستند که میراث را رها می کنند و می‌روند در ساختمان‌هایی که هیچ سنخیتی با میراث فرهنگی ندارد؛ ساختمان‌هایی مثل ساختمانِ خیابان بزرگمهر که چه عملکردی و چه کالبدی در شان میراث فرهنگی اصفهان  نبود، اما حاضر شدند به این محل بروند و  خانه‌ای به نفیسی خانه قزوینی‌ها  را رها کنند.

به باور وی بی‌توجهی به پایگاه اولیه میراث فرهنگی اصفهان در خانه قزوینی‌ها، این برداشت را برای سرمایه گذاران و احیاکنندگان خانه‌های تاریخی ایجاد می‌کند که متولیان میراث فرهنگی، آن قدرها هم که ادعا می‌کنند، اهل عمل نیستند.

قانعی افزود:چند سالی است به این دلیل که یک طرف خانه قزوینی ها نهاد دولتی است، هر نسخه‌ای برای این  خانه می‌پیچند، احیا نمی‌شود و فکر می‌کنم با این ترتیب سرنوشتش مثل سایر خانه‌های تاریخی، زوال باشد. به باور من، باید برای حفظ این خانه تاریخی و اهمیت و ارزش دادن به بافت تاریخی، دستکم معاونت میراث فرهنگی به این خانه که پایگاه اولیه میراث فرهنگی اصفهان بوده است، منتقل شود وگرنه این خانه تاریخی هم پایان خوبی نخواهد بود.

به خانه پدری باز می‌گردیم

علیرضا ایزدی مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اصفهان  که به تازگی بر کرسی ریاست میراث اصفهان نشسته است، در  پاسخ به پیگیری‌های خبرنگار ایرنا پاسخ امیدوارکننده‌ای داد: در بازدیدی که  از خانه قزوینی‌ها داشتم، هر چند کفاف همه مجموعه ما را نمی‌دهد اما با این موافقم که بی شک حضور معاونت تخصصی میراث فرهنگی در این بافت،  ضمن اینکه شانیت به آن می‌بخشد، از لحاظ ذهنی، زمینه ساز فضای بهتر برای مردم، مراجعان و سرمایه‌گذاران می‌شود. با پیشنهاد انتقال معاونت میراث فرهنگی به خانه‌قزوینی‌ها موافقم و این کار را  انجام می دهیم  و حتی خودم هم دفتری در این خانه خواهم داشت و در آن مستقر می‌شویم.

وی افزود: اینکه  چرا آمده‌ایم در ساختمانی با شکل و شمایل امروزی  و از حق و حقوق خودمان می‌زنیم و اجاره می دهیم برای من هم سوال است! در صورتی که ساختمان‌های متعددی داریم که می‌توان از آنها استفاده کرد؛ از جمله خانه  قزوینی‌ها  که ساختمان بسیار خوبی است. ساختمان بزرگمهر را باید در هر صورت  تخلیه کنیم، چون فضای اداری نیست  و هیچ ارتباطی هم با کار ما ندارد.

ایزدی یادآور شد: اعتقادم بر این است که  نباید فضاهای میراث فرهنگی، خالی بماند؛ خالی بودن خانه‌های تاریخی،ضمن اینکه آنها را از اعتبار می‌اندازد به تخریب آنها کمک می‌کند. هرچقدر بتوانیم در این فضاها پاخور ایجاد کنیم ، رونق می‌گیرند و خانه قزوینی ها نیز از این قاعده مستثنی نیست.

وی افزود: خانه قزوینی‌ها فضای گسترده ای است. سعی می کنم، بعضی جلسات را در این خانه برگزار کنیم  و سرمایه گذاران، دوستان و  مراجعینِ ما با این بناها آشنا شوند.

ایزدی خاطرنشان ساخت: ما در زمان خودمان تصمیم می گیریم. شاگرد شیرازی بوده ام  اما  آنچه از شیرازی ها، کازرونی‌ها  و حجت‌ها یاد گرفته‌ام،  این بوده است که بنا با انسان معنا پیدا می‌کند . دلیل ماندگاری امثال آقای شیرازی این بود که در فکر و عملشان انعطاف داشتند وما باید با نگاه امروز پیش برویم و بستر  مناسبی برای رونق و توسعه اینجاد کنیم.

در این زمان که میراث فرهنگی از بنای اولیه خود در محله شهشان و یکی از کهن‌ترین بافت‌های تاریخی اصفهان دور افتاده و در عین حال بر حفظ و ایجاد کاربری در خانه‌های تاریخی تاکید می‌شود، باید دید چقدر می‌توان امیدوار به بازگشتِ مدیریت میراث فرهنگی اصفهان به خانه قزوینی‌ها بود؟! جایی که در حکمِ شناسنامه اداره کل  میراث فرهنگی اصفهان است و بازگشت به آن می‌تواند سرلوحه خوبی از سوی نهاد متولی بناهای تاریخی برای مالکان در بافت‌های تاریخی شهر باشد.

منبع:ایرنا