از خرابات مغان تا هتل آسمان‌ شیراز!

 به همین دلیل با امین‌ طباطبایی، کنشگر میراث فرهنگی در شیراز، پیرامون ارزش‌های بافت تاریخی این شهر و تهدیدات پیش روی آن به گفت‌وگو نشسته‌ایم که در ادامه مشروح آن را می‌خوانید.

بافت تاریخی شیراز یکی از منسجم‌ترین، ارزشمندترین و قدیمی‌ترین بافت‌های تاریخی کشور است که از زمان شکل‌گیری شیراز، در همین منطقه ایجاد شده و در دوران مختلف تاریخی، به پهنای آن افزوده شده و گسترش یافته است. مجموعه‌ای متنوع از بناهای ارزشمند در بافت تاریخی و مناطق پیرامون آن متعلق به دوره‌های مختلف تاریخی به یادگار مانده است‌، بناهایی با کارکردهای متنوع شامل بناهای مذهبی مانند مساجد و امام‌زادگان واجب التعظیم، بناها و مجموعه‌های آموزشی و علمی مانند مدارس و حوزه‌های علمیه، بناهای خدماتی مانند حمام‌ها و آب انبارها، باغ‌های تاریخی، مجموعه‌های تجاری از جمله بازارها، کاروانسراها و بار اندازها، مجموعه‌های حکومتی و اداری و نظامی مانند کاخ و قلعه و بناهای دیوانی، آرامگاه‌های عرفا و علمای صدر اسلام به امروز و هزاران بنای فاخر مسکونی، بخش عمده‌ی بافت تاریخی شیراز را تشکیل می‌دهند.

وجود یکی از کهن‌ترین قبرستان‌های ایران و جهان اسلام با نام گورستان دارالسلام از قرن نخست، بنای مسجد جامع عتیق از قرن سوم هجری به عنوان یکی از قدیمی‌ترین مساجد ایران، وجود بناهای متعددی از دوران آل بویه و دیلمیان، دوران تیموری، دوران اتابکان فارس، دوران صفویه و عهد زندیه و حکومت قاجار را می‌توان از دیگر ارزش‌های نهفته در بافت تاریخی شیراز بر شمرد که در کنار یکدیگر، شهر تاریخی شیراز را شکل داده‌اند. در میان این مجموعه از بناها، حرم مطهر حضرت احمد ابن موسی شاه‌چراغ (ع) و برادران بزرگوار ایشان نیز مانند نگینی در بافت تاریخی شیراز می‌درخشند.

بافت تاریخی شیراز، از لایه‌ها و بخش‌های متعدد و متنوعی برخوردار است و بنا به وضعیت قرارگیری بناهای موجود در آن و همچنین اجرای طرح‌های نوسازی و بهسازی و بازآفرینی شهری که در بخش‌های مختلف آن اجرا شده است، از نظر کالبدی و حس مکانی، کیفیت‌های متفاوتی را به نمایش می‌گذارد. پویاترین و باکیفیت‌ترین بخش بافت تاریخی شیراز، مجموعه زندیه است که در دوران مختلف، مرمت‌ها و بهسازی‌های متعددی در آن اتفاق افتاده و از جمله جاذبه‌های تاریخی ارزشمند شهر شیراز و ایران به حساب می‌آید. همچنین برخی از گدرهای تاریخی و محلات به دلیل تغییر کاربری بناها به کاربری‌های فرهنگی و گردشگری و سرمایه‌گذاری‌های انجام شده و نیز مرمت‌ها و بهسازی‌هایی که در آن‌ها اتفاق افتاده، دارای وضعیت مطلوبی هستند. بخش‌هایی از بافت تاریخی شیراز نیز همچنان با حفظ بافت مسکونی بومی و سنتی خود، نمایانگر فضاهای زندگی سنتی اهالی شیراز هستند که کمتر به سمت کاربری‌های گردشگری حرکت کرده‌اند. اما در برخی مناطق این بافت، به دلایل مختلف، آسیب‌های اجتماعی و همچنین فرسودگی کالبدی بناها به صورت چشم‌گیری مشهود است که متاسفانه این شرایط در پیرامون هسته مرکزی بافت تاریخی و حرم‌های امام‌زادگان شناخته شده‌ی آن از جمله شاه‌چراغ (ع) و سید علی‌الدین حسین (ع)، بیشتر دیده می‌شود. همچنین در بخش‌هایی از این بافت، تخریب‌های گسترده‌ای در گذشته برای ایجاد مجتمع‌های تجاری و خیابان‌کشی اتفاق افتاده که پیکر این بافت ارزشمند را آزرده است.

بافت تاریخی شیراز یک عرصه‌ گسترده‌‌ 370 هکتاری است که در هسته‌‌ مرکزی شهر شیراز قرار گرفته است. متاسفانه به دلیل سیاست‌های نادرست توسعه شهری در چند دهه‌‌ گذشته، بخش زیادی از اهالی اصلی و بومی این بافت، از آن مهاجرت کرده‌اند و بناهای مرتبط با آن‌ها یا خالی مانده یا در اختیار مهاجران یا اتباع خارجی قرار گرفته است. از سوی دیگر، تا قبل از دو دهه پیش، بافت تاریخی شیراز به حال خود رها شده بود و به جز حفاظت از برخی تک بناهای بسیار شاخص، نظارت و حفاظت معناداری از این بافت صورت نمی‌پذیرفت و اقدامی جدی برای بهسازی و باززنده‌سازی بخش‌های آسیب‌دیده‌ آن صورت نمی‌گرفت و عملا بافت تاریخی، بدون متولی مشخصی از نظر اجرایی مانده بود. موارد فوق در کنار برخی پروژه‌های توسعه و نوسازی و تجاری‌سازی خارج از ضابطه که توسط نهادهای مختلف، در این بافت طراحی شده بود و ثبت ملی بافت تاریخی شیراز، مانعی جدی برای اجرای پروژه‌های آن‌ها می‌توانست باشد، باعث شد که پرداختن به ثبت ملی این بافت محقق نشود و اراده‌ای در این خصوص در مجموعه‌ی مدیریتی شهر شیراز و استان فارس شکل نگیرد.

کسب سود اقتصادی پایدار از صنعت گردشگری نیازمند تحقق عوامل متعددی است. مهم‌ترین عامل در پویایی و شکل‌گیری این صنعت، حضور گردشگران داخلی و خارجی است. وضعیت گردشگری خارجی کشور که چندین سال است که رونق و فروغ خاصی ندارد. مشکلات اقتصادی داخلی مردم نیز، سفر و گردشگری را از سبد بسیاری از خانواده‌ها حذف کرده است. اما با این وجود، همچنان ظرفیت‌های بسیاری در بافت تاریخی شیراز برای درآمدزایی بر مبنای الگوهای گردشگری وجود دارد. فراموش نکنیم که شیراز شهری تقریبا 2 میلیون نفری است که به تنهایی، بازار بزرگی برای خدمات گردشگری را شکل می‌دهد. به همین دلیل، سرمایه‌گذاران خرد، در چندین نقطه از این بافت، سرمایه‌گذاری‌های فراوانی برای ایجاد تاسیسات گردشگری با مرمت و احیای بناهای تاریخی انجام داده‌اند. اما متاسفانه سرمایه‌گذاری‌های بزرگ به دلایل مختلف، بیشتر به سمت تخریب عرصه‌های مختلف بافت تاریخی قدم برداشته‌اند تا مجموعه‌های نوساز بنا کنند که دلیل آن، در کنار سود اقتصادی بیشتر و عدم نیاز به حفاظت و خدمات‌دهی طولانی مدت در این گونه پروژه‌هاست. به نوعی بساز و بفروشی نحاری در بافت تاریخی انجام شده است. بخش‌های دیگری نیز که عمدتا نهادهای مذهبی را شامل می‌شوند، به دنبال ایجاد گشایش‌های فیزیکی و تخریب فضاهای پیرامونی خود رفته‌اند. آنچه امروزه بیش از پیش، تخریب‌های بافت تاریخی شیراز را شکل داده است، اکثرا همین مورد آخر است که با عنوان طرح‌های توسعه اتفاق افتاده است و یک فاز اجرایی بزرگ و تهدیدکننده‌ی جدید با پهنه‌ای به گستره 9 هکتار و 200 خانه تاریخی را در بر می‌گیرد.

بله. چندین اقامتگاه بومگردی، هتل، بوتیک هتل، هاستل، کافه و رستوران، مرکز تولید و فروش صنایع‌دستی و گالری در بافت تاریخی شیراز توسط بخش خصوصی تا کنون ایجاد شده‌اند که مشغول به کارند.

بافت تاریخی شیراز را چند دسته موضوع، تهدید می‌کند. مهم‌ترین تهدید، عدم وجود متولی مشخص و فصل‌الخطاب برای بافت تاریخی شیراز است. این موضوع، همواره برای مردم و سرمایه‌گذاران، منجر به سردرگمی بوده است. یکی از تبعات این موضوع که یکی از تهدیدهای اصلی درخصوص بافت تاریخی شیراز را شکل داده است، عدم وجود سیاست و برنامه و استراتژی مشخص برای حفاظت و بهسازی و بازآفرینی بافت تاریخی شیراز است. این موضوع به همراه تعارض منافع ذی‌نفعان این بافت، بستر آسیب‌های متعدد کالبدی و فرهنگی و اجتماعی برای این بافت ارزشمند شده است. دیگر تهدید جدی و پیش روی بافت تاریخی شیراز، طرح موسوم به طرح توسعه 57 هکتاری حرم شاه چراغ است. در این طرح که سال‌هاست منجر به درگیری و کش‌مکش میان نهادهای دولتی، مذهبی، مدنی و انتظامی مختلف شده است، قرار است با تخریب و یکپارچه‌سازی محدوده‌ای 57 هکتاری و اتصال حرم دو تن از برادران امام رضا‌(ع) یعنی حضرت شاه‌چراغ(ع) و سید علی‌الدین حسین(ع) و ایجاد کریدور و صحنی با عنوان بین‌الحرمین و انجام ساخت و ساز در محیط‌های پیرامون آن و ایجاد فضاهای خدماتی و تجاری جدید و احداث پارکینگ‌های مختلف، الگویی شبیه طرح توسعه حرم امام‌رضا و شهرهای مدهبی مشابه مانند مدینه، مکه، کربلا و نجف را تکرار کند. در این طرح تا کنون ده‌ها بنای تاریخی ثبت ملی و غیر ثبتی ارزشمند تخریب شده است و نگرانی جدی در خصوص تخریب 200 خانه تاریخی دیگر نیز در ادامه اجرای این طرح وجود دارد. دیگر تهدید بافت تاریخی شیراز، حضور مهاجران، حضور اتباع خارجی غیر قانونی، حضور آسیب‌دیدگان اجتماعی بی‌خانمان در سطح بافت و در کنار همه‌ این‌ها، خدمات‌رسانی پایین‌تر از سطح استاندارد به ساکنان بافت تاریخی است.

نهادهای مدنی و فعالان اجتماعی، در چند حوزه تا کنون در بافت تاریخی شیراز فعالیت داشته‌اند. شناسایی و معرفی ارزش‌های فرهنگی، تاریخی، مفاخر، هنرهای سنتی و بناهای تاریخی بافت تاریخی شیراز، عمدتا توسط سازمان‌های غیردولتی و نهادهای مدنی انجام شده است. انجام پژوهش‌های مختلف در هر یک از این زمینه‌ها نیز به صورت مستمر توسط این تشکل‌ها انجام شده است. تشکل‌های اجتماعی و امدادی به روش‌های مختلف به آسیب‌دیدگان اجتماعی و اقشار آسیب‌پذیر به ویژه کودکان ساکن در بافت تاریخی یا افراد بی‌سرپناه حاضر در این بافت، کمک‌رسانی کرده و می‌کنند. علاوه بر این‌ها، نهادهای مدنی، برای بیش از دو دهه، به دیدبانی و حفاظت از بافت تاریخی پرداخته‌اند و در کنار آن، با اطلاع‌رسانی‌های مستمر، ایجاد کمپین‌های مختلف، اعتراض به تخریب‌های متختف در بافت تاریخی و تحت فشار قرار دادن ارگان‌های متولی، در حد توان از بافت تاریخی شیراز تا کنون محافظت کرده‌اند.