آسیاب‌های آبی گنو
گنو نام محلی است که در فاصله ۳۰ کیلومتری شمال شهر بندرعباس، در سمت چپ جاده بندرعباس به شیراز قرار دارد. شرایط طبیعی محل به‌گونه‌ای است که هوای آن ملایم‌تر و خنک‌تر از سایر مناطق استان هرمزگان است.
این محل به دلیل شرایط خاص خود درگذشته و حال موردتوجه بوده است. این توجه درگذشته به‌صورت استفاده از آب موجود برای مصارف باغداری، به‌ویژه پرورش نخلستان و نیز ساخت آسیاب‌های متعدد برای آرد کردن گندم بوده است.
در حال حاضر این محل علاوه بر ویژگی‌های گذشته به علت نزدیکی به بندرعباس، دارا بودن آب‌وهوای مناسب‌تر از آن و همچنین چشم‌انداز طبیعی به‌صورت منطقه‌ای توریستی موردتوجه قرارگرفته است.
حیاتی‌ترین عامل شکل‌گیری چنین محیطی (مکان توریستی) چشمه آب گنو است که از دشت کوچک میان کوهی سرچشمه گرفته و در حال حاضر بر روی سرچشمه آن تأسیسات آب‌درمانی ایجادشده است و سپس آب آن به‌طرف دره‌ای نسبتاً باریک در جهت غرب جریان می‌یابد.
در این دره، شیب نسبتاً زیاد شده و آب به‌طرف خارج از دره و دشت غربی گنو جریان می‌یابد. آب موجود درگذشته در مسیر خود برای فعال کردن ۶ آسیاب و نخلستان‌های زیردست مورداستفاده قرار می‌گرفته است.
وجه‌تسمیه منطقه
وجه‌تسمیه منطقه و نام‌گذاری آن به گنو نیز به خاطر وجود همین آب است. این واژه خلاصه‌شده دو واژه گند و آب به معنی آبی که گندیده و بوی نامطبوع دارد و در لهجه محلی به‌اختصار GENO نامیده شده، مشابه لغوی دیگر آن GANO (گنو) است. چنین چشمه‌هایی در فارس بانام آب گندو شناخته می‌شوند. چنین چشمه‌هایی به‌واسطه نوع ترکیبات خود ویژگی‌های خاصی دارند که امروزه جهت درمان پاره‌ای امراض موردتوجه قرارگرفته‌اند.
آسیاب‌های گنو
در منطقه‌ای از گنو چند آسیاب قدیمی به چشم می‌خورد که همگی در مسیر چشمه‌ای به نام گنو قرارگرفته‌اند. چشمه گنو با حجم آب نسبتاً بالا پس از طی مسافت کوتاهی در دشت میان کوهی با شیبی نسبتاً تند وارد دره می‌شود که همین موضوع امکان ساخت آسیاب‌ها به بهترین نحو را فراهم نموده است. شیب موجود باعث شده برای هدایت آب به داخل تنوره‌ها نیاز به ساخت جدولی طولانی نباشد. با ساخت یک جدول کوتاه آب وارد تنوره شده و آسیاب را فعال می‌کند.
امروزه دیگر این آسیاب‌ها به کار گرفته نمی‌شود، دیگر صدای ریزش آب از تنوره‌ها شنیده نمی‌شود.
سیستم کارکرد آسیاب‌های گنو
آسیاب‌های گنو نیز ازنظر کلیات، خصایص سایر آسیاب‌های ایران رادارند ولی در پاره‌ای جزئیات به دلیل شرایط خاص منطقه‌ای تفاوت‌هایی وجود دارد که به آن‌ها اشاره می‌شود.
در هنگام تهیه گزارش بر روی آسیاب‌ها پاره‌ای ابهامات وجود داشت که با پرسیدن سؤالاتی از پیرمرد باتجربه‌ای بنام محمد ذوالفقاری که مالک یکی از آسیاب‌ها نیز بود (غربی‌ترین آسیاب) این ابهامات رفع شد و با تطبیق پاسخ‌های ارائه‌شده با اصول کارکرد آسیاب‌ها جواب‌های لازم به دست آمد. فرد مذکور در موقعیت که آسیاب‌ها فعالیت داشته‌اند آن‌ها را از نزدیک مشاهده کرده و حتی آسیابش را خودساخته و فعال نموده و از جزئیات ساخت آن و سایر آسیاب‌ها آگاه بود.
یکی از مسائل مطرح‌شده‌عدم وجود هیچ‌گونه شواهدی از پوشش، چه برای اتاقک آسیاب و چه برای کانال زیرآب و طاق نگهدارندِ سنگ‌ها بوده است. آنچه مشخص شد، تفاوت نوع اتاقک‌های ساخته‌شده در این محل با سایر اتاقک‌ها بوده است؛ به‌گونه‌ای که دیواره کوتاهی از سنگ و ملاط ساروج ساخته و بر روی آن با استفاده از چوب و شاخه‌های خرما اتاقک آسیاب ایجاد می‌شده است. بجای ایجاد پوشش با استفاده از مصالح سنگ و ملاط ساروج برای پوشش روی جدول و محل استوار نمودن توربین و سنگ‌های آسیاب از چوب زیتون استفاده می‌شده و در قسمت‌هایی از کانال که نیاز به پوشش داشته چوب بکار می‌رفته است و همین امر دلیلی برعدم وجود آثار طاق بر روی بدنه تنوره و یا نقاط دیگر است. ضمن اینکه گودال مستطیل شکل ایجادشده در پایین سوراخ تنوره در کف جدول، محل قرارداد تخته‌ای مستطیل شکل بوده که در وسط آن سنگی گود قرار داده می‌شده و نوک میله پایینی توربین روی آن قرار می‌گرفته است.
چرخ توربین از چوب درختی بنام کهور Kahoor ساخته می‌شده است. میله فوقانی از مرکز چرخ زیرین عبور می‌کرده و با بستی به سنگ فوقانی محکم می‌شده و برای جلوگیری از ریختن دانه‌های گندم به داخل کانال دور میله به‌وسیله چوب محکم می‌شده است. برای ریختن گندم به روی سنگ از دول استفاده می‌شده و جهت تنظیم میزان ریختن گندم از چهار طناب در چهار طرف دول استفاده می‌شده که با بالا و پایین کشیدن آن‌ها این امر صورت می‌پذیرفته و آرد حاصله نیز ازنظر نرمی و زبری متفاوت بوده است. در محل خروج آب از تنوره نیز سنگی هاون مانند که سوراخ بوده است قرار داده می‌شده تا بدنه محل خروج فرسایش نیابد.
وضع موجود آسیاب‌های گنو
تعداد شش آسیاب در این دره وجود دارد که در امتداد یکدیگر ساخته‌شده‌اند. وضعیت این آسیاب‌ها ازنظر سالم بودن باهم متفاوت است.
آسیاب شماره ۱:
پایین‌ترین آسیاب در ابتدای نخلستان غربی در ارتفاع ۲۰۵ متری از سطح دریا واقع‌شده است. وضعیت تنوره این آسیاب از سایر تنوره‌ها بهتراست و نام مالک آن شخصی بنام محمد ذوالفقاری است که بر اساس گفته‌های او این آسیاب تا یک دهه گذشته مورداستفاده بوده و هم‌اکنون نیز به‌آسانی قابل احیاء است. این آسیاب از خارج دارای یک‌لایه‌اندود و داخل آن نیز دارای یک‌لایه‌اندود است و هیچ‌گونه شواهدی از دخل و تصرف در آن به چشم نمی‌خورد. در زیردست این آسیاب، باغستان واقع‌شده است.
آسیاب‌های شماره ۲ و ۳:
در امتداد آسیاب شماره ۱ و در سطحی بالاتر، دو آسیاب دیگر در مجاورت هم ساخته‌شده که جدول هدایت آب دو تنوره چسبیده به هم است. این عمل، به دلیل ایجاد عرض زیادتر موجب استحکام بیشتر جداول شده و همچنین به‌نوعی در بدنه‌سازی صرفه‌جویی به‌عمل‌آمده است. تنوره‌های این دو آسیاب فاصله زیادی از یکدیگر دارند.
آسیاب شماره ۲: در ارتفاع ۲۰۹ متری از سطح دریا واقع‌شده است. جدول و تنوره این آسیاب در سطحی پایین‌تر از آسیاب شماره ۳ قرار دارد. جدول هدایت آب با یک زاویه تقریباً ْ۹۰ از کانال آسیاب دیگر جداشده و با یک زاویه ۹۰ به تنوره آسیاب می‌رسد. اختلاف سطح جدول و تنوره این دو آسیاب در حدود ۹۰ سانتیمتر است. عمق تنوره این آسیاب ۵/۴ متر است. اندود بخش فوقانی آسیاب دولایه است. کانال خروجی آب جلو تنوره به‌صورت مستقیم آب را به بیرون هدایت می‌کند. جلو خروجی این تنوره نیز فضای گود مستطیل شکلی ایجادشده است.
آسیاب شماره ۳: به نسبت سایر آسیاب‌ها موقعیت ویژه‌ای دارد. این آسیاب که در مجاورت پل آب‌برو دره کوچک مجاور ساخته‌شده است و منظره طبیعی زیباتری دارد. این آسیاب در ارتفاع ۲۱۱ متری از سطح دریا واقع‌شده است. نکته قابل اشاره در مورد این آسیاب وجود لایه‌های متعدداندود بر روی بدنه خارجی تنوره است.
یک‌لایه‌اندود اصلی بر روی سنگ به ضخامت ۲/۲ سانتیمتر، لایه دوم‌اندود به ضخامت متوسط ۵/۲ سانتیمتر بر روی لایه اول، لایه سوم‌اندود به ضخامت ۲ سانتیمتر بر روی لایه دوم، لایه چهارم‌اندود به ضخامت ۳/۱ سانتیمتر بر روی لایه سوم، لایه پنجم‌اندود به ضخامت ۲/۱ سانتیمتر بر روی لایه چهارم. داخل تنوره یک‌لایه‌اندود وجود دارد که فرسایش زیادی یافته است.
جلو آسیاب، فرورفتگی مستطیل شکل وجود دارد و آب به‌وسیله کانال به جدول روی پل آب بر هدایت می‌شده؛ جلو تنوره آسیاب بقایای کمرنگی از یک اتاقک به چشم می‌خورد که با تمیز کردن آن اتاقکی به ابعاد ۶۰/۲ متر (ضلع جلو تنوره)، دو ضلع موازی جدول ۳۵/۳ متر و ضلع دیگر ۲۶/۲ متر است که جدول آب از وسط آن عبور کرده است.
آسیاب‌های شماره ۴ و ۵:
بالاتر از آسیاب شماره ۲ و ۳، یک جفت آسیاب دیگر در کنار هم ساخته‌شده است که ساخته‌شدن این آسیاب‌ها نیز در کنار هم مانند دو آسیاب قبلی از جهاتی موردتوجه است. جدول هدایت آب دو تنوره مانند آسیاب‌های ۲و۳ چسبیده به هم ساخته‌شده است؛ ولی تنوره‌های دو آسیاب نسبت به هم فاصله کمی دارند. تنوره آسیاب‌ها نسبت به هم دارای اختلاف ارتفاع هستند. در ساخت جداول و تنوره‌ها از سنگ و ساروج استفاده‌شده است و ابعاد تنوره‌ها ازنظر دهانه و ارتفاع باهم متفاوت است.
تغییرات انجام‌شده در اندودها و استفاده ازاندود سیمان نمایانگر استفاده مداوم از آسیاب‌ها حتی تا گذشته‌ای نه‌چندان دور است.
آسیاب شماره ۶:
اولین و بالاترین آسیاب ساخته‌شده در مسیره تنها بقایای کمی از آن بجای مانده است و در ارتفاع ۲۲۰ متری از سطح دریا قرارگرفته است. جدول آن به‌طور کامل از بین رفته و تنها بخش کمی از انتهای تنوره بجای مانده است. از تأسیسات زیر تنوره نیز هیچ نشانه‌ای وجود ندارد.
مجموعه آسیاب‌های آبی گنو متعلق به دوره قاجاریه در سال ۱۳۸۰ به شماره ۳۹۷۴ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.