یک «ایران» در میان خط عربی

این گزارش را درحالی روایت می‌کنم که روی نقطه کلمه «نصر» در محوطه باز اکسپو دبی نشسته‌ام. در واقع روی نیمکتی که قرار است خط عربی را درحالی که با معماری و هنر مدرن درآمیخته، به بازدیدکنندگان این نمایشگاه جهانی معرفی کند. روی تابلو کوچک فلزی در نزدیکی کلمه‌ای که نقش نیمکت را در محوطه بازِ اکسپو دارد، متنی به این مضمون نوشته شده است: “فرصتی برای مشاهده و تمرینِ هنر فاخر خوش‌نویسی عربی است. این اصطلاح در عربی «خط» نام دارد، اکنون می‌توانید شیوه خلق این هنر سنتی را تماشا کنید و حتی نوشتن خط عربی را خودتان امتحان کنید.”

به گزارش ایسنا، امارات در کنار تکنولوژی‌هایی که برای نخستین بار در اکسپو ۲۰۲۰ دبی رونمایی کرده، سراغ خط و خوش‌نویسی هم رفته است؛ هنری که دو ماه پس از برگزاری اکسپو در یونسکو به نام ۱۶ کشور عربی، از جمله امارات ثبت جهانی شد. حالا حاشیۀ خیابان‌های اکسپو به این هنر مزین شده است، خطوطی که توسط یک معمار برجسته طراحی شده‌اند، با ذکاوت قصه‌ای را روایت می‌کنند و هدف معرفی و شناساندن خط و خوش‌نویسی عربی را در جریان نمایشگاهی که بیش از ۱۹۰ کشور در آن شرکت کرده‌اند، دنبال می‌کنند.

این خطوط که به عنوان نیمکت‌های محوطۀ بازِ اکسپو نقش‌آفرینی می‌کنند، توسط «آصف خان»، معمار بریتانیایی با مشارکت «لارا کاپتان»، تایپوگراف لبنانی مقیم آمستردام، با الهام از کلمات عربی طراحی شده‌اند. امارات این پروژه را “یادگیری زبان عربی با خط و خوش‌نویسی” نامیده است.

طراحان می‌گویند که محوطه ۴۳۸ هکتاری اکسپو با ۵۰ کلمۀ معنی‌دار انگار که در یک شعر پیچیده شده است. آن‌ها کلمات را پس از نظرسنجی در شبکه‌های اجتماعی با مشارکت مردم انتخاب کرده‌اند. از مخاطبان خواسته شده بود کلماتی را پیشنهاد دهند که نمایشگر سه منطقۀ موضوعی اکسپو (فرصت، تحرک و پایداری) باشد. بعد گروهی متشکل از ۳۰ جوان حرفه‌ای اماراتی، انتخاب نهایی کلمات را انجام دادند. برای قرار گرفتن کلماتِ معنی‌دار در هر منطقۀ موضوعی اکسپو سناریویی تعریف شده؛ این‌که نیمکت‌ها کجا مستقر شوند، چه فرمی داشته باشند و از چه مواد و رنگی ساخته شوند، مثلا کلمه‌ای که معنای “بینایی” می‌دهد، از موادی شفاف ساخته شده است. کلمات طراحی سه‌بعدی دارند، بعضی از آن‌ها چنان کشیده و فرم داده شده‌اند که مردم را تشویق می‌کنند روی انحنای خطوط عربی بنشینند و به آرامی در تفکرات خود غرق شوند. بعضی کلمات درهم گرد شده‌اند و فضا را برای گفت‌وگو و تعامل آماده کرده‌اند. بعضی از کلمات هم طوری مستقر شده‌اند که بازدیدکننده را پس از توقف و استراحت کوتاه به تماشای پاویونی که در نزدیکی آن قرار دارد، تشویق می‌کنند.

خوش‌نویسی عربی تا حالا بیشتر در کتاب‌های دینی و مذهبی کاربرد داشته و شناخته شده، برای همین اجرای ایده خطوطِ معنادارِ نیمکتی که با هنر مدرن درآمیخته و در رویدادی جهانی با هدف آموزش زبان عربی به نمایش گذاشته شده، خلاقانه و نوآورانه به نظر می‌رسد و احتمالا از برنامه بلندمدت کشورهای عربی برای شناساندن بیشتر زبان عربی و همچنین مهارت و شیوه نگارش خط عربی در ادامه ثبت جهانی آن در یونسکو حکایت دارد.

این ایده توجه بازدیدکننده ایرانی را شاید از این نظر بیشتر جلب کند که با فضای تُهی از خط و خوش‌نویسی در پاویون ایران، سرزمینی که خاستگاه این هنر است، مواجه می‌شود. هرچند، در مصاحبه‌های قدیمی‌تر “نشید نبیان” ـ طراح پاویون ایران ـ از پیشنهادِ اختصاص یکی از سالن‌های پاویون به رسم‌الخط پارسی و معاصرسازی آن توسط هنرمندان ایرانی سخن گفته شده؛ چرا که او معتقد بوده “خط ابزار روایت‌گری است و اگر می‌خواهیم خصومت‌ها نسبت به کشورمان کم شود باید با تمدن‌های دیگر وارد گفت‌وگو و روایت‌پردازی شویم”، اما در همان مصاحبه اشاره شده که در نهایت، به جای خط و خوش‌نویسی قرعه به نام فرش افتاده است.

“ایران” که به رنگ فیروزه‌ای بر سردرِ پایون نشسته، شاید تنها واژه فارسی‌ در کل پاویون ایران در اکسپو ۲۰۲۰ دبی باشد که انحنا و کشیدگی آن، کمی تداعی‌کننده هنر خوش‌نویسی است و البته، مولاژ منشور کوروش که به خط میخی اکدی در پاویون ایران به نمایش گذاشته شده و تا حدی، معرف خط ایران باستانی است و جز این‌ها، هیچ اثر دیگری از قدمت خط و هنر خوش‌نویسی در پاویون ایران دیده نمی‌شود و نقد جامعه خوش‌نویسان را بار دیگر تداعی می‌کند که حتی با وجود ثبت جهانی “برنامه پاسداری از خوش‌نویسی”، عملا در رویدادهای بین‌المللی برنامه قابل دفاعی برای معرفی مهارت و دانش خط و هنر خوش‌نویسی ایرانی و البته پاسداری از آن نداریم و در چنین مواقعی، نهایت اقدامی که شاید انجام شود دعوت از یک خوش‌نویس برای مشقِ خط در برابر دیدگان عموم است.

منبع:ایسنا