ابریشم‌کشی سنتی، هنر مردمان رازوجرگلان

نوغان‌داری و ابریشم‌کشی عبارت است از نگهداری از کرم ابریشم و تبدیل پیله ابریشم به نخ ابریشم به‌وسیله دست، در ابریشم‌کشی سنتی، نوغان‌داران هنگامی که کرم‌های ابریشم رشد کافی کردند و به‌دور خود پیله می‌بندند پیله‌ها را جمع و تمیز نموده و پیله‌ها را داخل دیگ‌های آب جوش می‌ریزند و با دستگاه‌های گردان و با کمک دست پیله‌ها را به‌صورت نخ ابریشم درمی‌آورند و از آن برای پارچه‌های حریر قیمتی و قالی ابریشم و … استفاده می‌کنند.

این فن در منطقه راز و جرگلان – گیفان – راستقان از رونق و فراوانی بسیاری برخوردار بوده و نیازهای منطقه را تأمین می‌کرده است و تمام مراحل تولید پرورش کرم ابریشم تا ابریشم‌کشی و ابریشم‌تابی توسط روستائیان منطقه انجام می‌گرفته است که به‌مرورزمان ورود پارچه‌های نامرغوب ترکمنستان سختی مراحل کار وعدم وجود امکانات کافی در خطر ازبین‌رفتن قرار گرفته است.

ابریشم از جمله الیاف حیوانی است و برای تولید پارچه‌های دستباف زیبا، لطیف و باارزش به کار می‌رود. لیفی است پروتئینی که بر اثر انجماد موادی که کرم ابریشم ترشح می‌کند، به دست می‌آید و از دو فیلامنت موازی که توسط ماده چسبناکی به نام صمغ به یکدیگر چسبیده، تشکیل شده است.

نخ ابریشم: کرم ابریشم به‌منظور تولید پیله پرورش داده می‌شود و از پیله‌ها جهت ابریشم‌کشی استفاده می‌شود. تولید اصلی فرایند نوغانداری، پیله ابریشمی است که از آن الیاف ابریشمی استحصال می‌گردد. الیاف ابریشم دارای درخشندگی بسیار زیبا بوده و به‌عنوان ماده اولیه کاربردهای گوناگون و مهمی در صنایع‌دستی داشته و دارد. از جمله در نساجی و بافت پارچه‌های قیمتی و ظریف همچون حریر، زری و مخمل، قالی‌های باارزش ابریشمی و تهیه نخ برای سوزن‌دوزی‌های زیبا و… مورداستفاده قرار می‌گیرد.

به پرورش کرم ابریشم نوغانداری گفته می‌شود و درگذشته نوغانداری و ابریشم‌بافی به‌عنوان یکی از صنایع‌دستی پایه و پراهمیت ایران رواج داشته است.

استان خراسان شمالی به لحاظ شرایط آب‌وهوایی و اقلیمی باسابقه طولانی در تولید محصولات کشاورزی سهم ویژه‌ای از تولیدات کشور از جمله گندم، جو، پیله ابریشم، دانه‌های روغنی و محصولات باغی را به خود اختصاص داده است، ازاین‌رو سهم عمده‌ای از شاغلان استان به طور مستقیم و غیرمستقیم در بخش کشاورزی و صنایع تبدیلی آن اشتغال دارند.

نوغان‌داری:

نوغان‌داران تخم کرم ابریشم را از پروانه ابریشم در فصل بهار تولید می‌کردند و در سال جدید در اردیبهشت‌ماه در جای گرم کرم‌ها را باز می‌کردند و هر خانواده‌ای که جایی برای پرورش کرم داشتند حتماً این کار را انجام می‌دادند و مکانی برای کرم ابریشم و پیله آن می‌ساختند و آن اتاق تمیز و سفید شده با گچ بوده است.

بعد از بازشدن کرم‌ها از تخم خود کم‌کم از برگ‌های شاخه‌های تازه توت جهت غذای کرم ابریشم و رشد آن‌ها استفاده می‌کردند و بعد از چندین روز برگ خوری، کرم‌ها پوست‌اندازی می‌کردند و مجدداً برگ‌خوری را شروع می‌کردند و پوست‌اندازی را چهار مرتبه انجام می‌دادند. در مرحله آخر برگ‌خوری کرم‌ها رشد کافی کردند و به‌دور خود پیله می‌بندند و در این موقع پیله‌ها را جمع و تمیز می‌کنند.

برای پرورش کرم ابریشم نیاز به مکان مناسب، تمیز، بدون بو و گرم و برگ توت است، یک کرم ابریشم از همان ابتدا که تخم آن را به دست گرفته و شروع به تولد کرم می‌کند، مانند نوزادی می‌ماند که تازه به دنیا آمده است و هر لحظه باید مراقب آن بود، کرم ابریشم کوچک‌ترین آسیبی از جمله حیوانات و حشرات مثل مورچه باید به‌دور باشد، حتی نباید پرورش‌دهنده و همچنین اعضای خانواده از نرم‌کننده‌ها و خوش‌بوکننده استفاده کنند چرا که همان بوی کرم و عطر باعث مردن همه کرم‌ها می‌شود.

مراحل ابتدا مانند بیدار کردن است که با گرم نگه‌داشتن تخم باعث بیدارشدن و از تخم بیرون آمدن کرم می‌شود، سپس وقتی که از تخم بیرون آمد با ریز کردن برگ توت تغذیه می‌شود و به این شکل روزی سه بار به آن‌ها برگ داده می‌شود سپس در چهار مرحله الی پنج مرحله می‌خوابد و با هر بار خوابیدن اقدام به تکثیر می‌کنند در آخرین خواب کم‌کم نشان می‌دهد که وقت پیله بستن است.

بعد از انباشته کردن توت‌ها بر روی آن ۳۰ الی ۴۰ روز تغذیه شده و بعد از یک هفته کرم‌های ابریشم پیله می‌بندند در این مرحله اقدام به جمع‌آوری می‌کنند.

ابریشم‌کشی:

بعد از اینکه پیله‌های ابریشم تولید شدند، ابتدا تمیز می‌شوند. جهت تهیه تارهای ابریشم بایستی رشته حیات پیله را قبل از رسیدن به مرحله شفیرگی قطع و به‌اصطلاح آن را خفه نمود تا از تبدیل آن به پروانه جلوگیری شود. جهت این اقدام معمولاً در این منطقه پیله‌ها را به مدت یک الی دو روز در آفتاب پهن می‌کنند و یا با بخاردادن این اقدام را انجام می‌دهند.

سپس پیله‌های ابریشمی را که در این مرحله پیک نامیده می‌شود، داخل دیگ‌های آب جوش چدنی «پاتیل» بنام محلی قازان (ظرفی به شکل نیمکره) می‌ریزند و الیاف ابریشم «پوپک» را از پیله‌ها جدا کرده بر قرقره‌ای پیچیده و از آن جا به چرخ ابریشم‌ریسی که «پر یک» (پروانه) نام دارد منتقل می‌کند، این عمل باعث می‌گردد که تارهای ابریشم در روی آب دیگ جمع شوند.

در این موقع تارهای فوق را از دیگ گرفته و از درون فلزی که دارای سه تاب با قطر حدود ۲ سانتی‌متر عبور می‌دهند. سپس روی یک قرقره چوبی عبور داده و به‌دور محور دستگاهی که با دست می‌چرخد که در گویش ترکمنی نیز بدان ” کلدان ” نیز گفته می‌شود، کلاف می‌کنند. ابریشم خامی که بدین صورت تهیه می‌شود، با آب سرد آب‌کشیده و سپس خشک می‌شود.

نخی که به این روش تهیه می‌شود مقداری شفیره‌ی خشک شده دارد و به‌گونه‌ای به آن چسبیده است که نیاز دارد تا ریسیده شده و کثیفی‌های آن گرفته شود و نخی مرغوب به دست آید.

ابریشم‌تابی: 

نخ ریسیده شده در دستگاه چرخجه کمی زبر است برای اینکه از حالت زبری آن کاسته شود مجدداً در دستگاه دیگری به نام چرخ تابیده می‌شود. بعد از دستگاه چرخ نوبت به دستگاه ابریشم‌تابی می‌رسد که به نخ‌های ابریشم استحکام داده می‌شود. در این وسیله نخ‌ها برای بار دیگر ریسیده شده و برای رنگرزی آماده می‌شود. دستگاه ابریشم‌تابی دستگاهی مخصوص تابیدن نخ‌های ابریشم که از چرخ‌های بزرگ و کوچک متعدد تشکیل‌یافته است. چرخی که به‌وسیله آن ابریشم تابیده می‌شود. پروان بعد از اینکه نخ‌ها محکم شدند به‌صورت ضرب‌دری تبدیل به کلاف می‌شوند و بعد از آن توسط خاکستر درخت توت و بوته کنجد سفید، سفید می‌شوند و با رنگ‌های شیمیایی، پوست درخت گردو و پوست انار رنگ می‌شوند.

رایج‌ترین رنگ‌های مورداستفاده در ابریشم‌بافی رنگ‌های آبی، قرمز، سبز و مشکی است که درگذشته از رنگ‌های طبیعی چون روناس، پوست گردو، پوست انار و… استفاده می‌شده که دارای ثبات بالایی بوده ولی امروزه از رنگ‌های شیمیایی بادوام کم، استفاده می‌شود.

فنون و مهارت نوغان‌داری، ابریشم‌کشی و ابریشم‌تابی با شماره ۲۱۸۷ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

منبع:میراث آریا