سرنوشت نامعلوم کهن‌ترین معبد مادی جهان در همدان

خبرگزاری مهر – گروه استان‌ها: تپه حاجی خان مربوط به سده‌های اولیه دوران تاریخی پیش از اسلام در شهرستان فامنین همدان، دهستان خرم دشت و روستای پیرنهان واقع شده و در ۱۸ اسفندماه سال ۱۳۸۷ با شماره ۲۵۱۳۱ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

سال ۱۳۹۰ که مجوز احداث پتروشیمی ابن سینا صادر شد محوطه باستانی تپه حاجی‌خان در روستای زرقان به‌دلیل یک کوتاهی در محدوده محصور ساخت پتروشیمی ابن سینا فامنین همدان قرار گرفت حال آنکه که بر ساس آئین‌نامه اجرایی بند «ج» ماده (۱۱۴) قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی‌، اجتماعی و فرهنگی کشور، همه دستگاه‌های اجرایی مشمول قانون برنامه چهارم توسعه موظفند قبل از اجرای پروژه‌های بزرگ عمرانی و در مرحله امکان‌سنجی و مکان‌یابی، نسبت به انجام مطالعات فرهنگی‌- تاریخی در مکان اجرای طرح اقدام کنند.

زمانی که زمین مربوط به پروژه پتروشیمی ابن سینا مشخص و واگذاری‌های آن صورت گرفت؛ این مهم مغفول ماند و تپه واجد ارزش تاریخی حاجی‌خان که در دلِ خود آثار کشف‌نشده بسیاری داشت، به‌یک‌باره خود را در وسط غول پتروشیمی همدان دید.

عملیات نجات‌بخشی تپه حاجی‌خان همدان منجر به کشف سازه بسیار بزرگ خشتی از دوره آهن سه (احتمالاً متعلق به مادها) با دیوارهای قطور، سکوی آتشدان و سکوهای نشیمن با ابعادی بزرگ‌تر از معبد «نوشیجان» شدبدین‌ترتیب در نزدیکی‌های سال ۱۳۹۶ بود که پروژه کاوش نجات‌بخشی آن در دستور کار قرار گرفت و درنهایت عملیات نجات‌بخشی تپه حاجی‌خان همدان منجر به کشف سازه بسیار بزرگ خشتی از دوره آهن سه (احتمالاً متعلق به مادها) با دیوارهای قطور، سکوی آتشدان و سکوهای نشیمن با ابعادی بزرگ‌تر از معبد «نوشیجان» شد.

اما به راستی چه زمانی قرار است، قدر این داشته‌های مهم را بدانیم و در مسیر حفظ آنها پیش از نابودی آن قدمی برداریم؟

طبق شنیده‌ها محوطه‌ای که شواهد اسکان مادها در آن موجود است و نخستین کارگاه سفالگری در آن یافت شده، به احداث پتروشیمی اختصاص یافته و بخشی از آن نیز، در مسیر احداث پتروشیمی ابن سینا از بین رفته است.

در این زمینه گفتگویی با سیده مریم مختاری موسوی؛ معاون میراث فرهنگی اداره کل صنایع دستی، گردشگری و میراث فرهنگی استان همدان و اسماعیل همتی ازندریانی؛ عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان و مسئول تیم کاوش تپه باستانی حاجی‌خان در همدان ترتیب داده شد تا وضعیت فعلی تپه حاجی خان و اثر افتتاح پروژه پتروشیمی ابن سینای همدان بر ثبت جهانی تپه حاجی خان را جویا شویم که در ادامه متن این گفتگو را می‌خوانید:

تنها در یک مرحله به پروژه اعتبار تزریق شده است

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان همدان در این راستا در گفتگو با خبرنگار مهر بیان کرد: با توجه به کاوش انجام شده در این محدوده، هم اکنون در مرحله مسائل حفاظتی تپه حاجی خان قرار داریم که در این مرحله درخواست اعتبار کرده‌ایم.

سیده مریم مختاری موسوی در خصوص وضعیت این میراث فرهنگی و ثبت جهانی آن گفت: اگر به حریم منظری تپه حاجی خان در محوطه پتروشیمی ابن سینا آسیبی وارد شده باشد، این موضوع موجب مشکلاتی بر سر ثبت جهانی تپه حاجی خان خواهد شد.

وی در زمینه ثبت جهانی تپه حاجی خان نیز بیان کرد: موضوع ثبت جهانی آن محدوده در حال حاضر برایمان مطرح نیست و اکنون موضوعی را برای ثبت جهانی در پیش گرفته‌ایم که نیاز دارد تا چند سال روی آن کار شده و این موضوع وارد بحث ثبت زنجیره‌ای معابد می‌شود.

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان همدان ادامه داد: نوشیجان، مربوط به عصر آهن است که توسط سازنده‌هایش پُر شده بود و تپه حاجی خان و چند مورد دیگر نیز به همین منوال هستند اما نیاز است تا عرصه و حریم و ضوابط آنها مشخص شود تا شاهد دخل و تصرفی در آنها نباشیم.

موسوی ادامه داد: در این صورت است که می‌توان این میراث فرهنگی را در زمینه ثبت زنجیره‌ای وارد کار کرد اما تاکنون پروژه‌ای برای عرصه و حریم تپه حاجی خان انجام نشده است.

وی عنوان کرد: تاکنون تنها در یک مرحله به این پروژه اعتبار تزریق شده که آن هم برای کاوش‌های اولیه به کار گرفته شد.

موسوی با بیان اینکه در عملیات کاوش‌های اولیه مشخص شد که محوطه تپه حاجی خان، محوطه‌ای فوق العاده و واجد ارزش است، اضافه کرد: برای ادامه کار کاوش و دیگر فصل‌های این محوطه تاریخی به ویژه مشخص شدن عرصه و حریم آن اعتباراتی نداشتیم تا بتوانیم مطالعات میدانی آن را به انجام برسانیم.

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان همدان اضافه کرد: در خواست اعتبار برای پیش بردن فصل دوم این پروژه مربوط به بهار سال جاری است اما تاکنون اعتباراتی به آن تخصیص نیافته است.

از مطالبات بر زمین مانده کاوشگران تا کاوش‌های ناتمام تپه حاجی خان

اسماعیل همتی ازندریانی نیز در گفتگو با خبرنگار مهر با بیان اینکه کاوش‌های اولیه در معبد دوره ماد حاجی خان انجام شده است، گفت: به سبب کمبود اعتبارات برای حفاظت از این مجموعه تاریخی باارزش پوشش موقتی انجام شد و بخشی از آثار نیز بنا به نظر وزارت میراث فرهنگی در شرایط فریز قرار گرفته است.

سرپرست تیم کاوش تپه باستانی حاجی‌خان در همدان با تاکید بر اینکه این محوطه ثبت ملی شده است، مطرح کرد: هرگونه دخل و تصرفی در این محوطه، غیرقانونی خواهد بود.

وی با اشاره به اینکه پیش از کاوش‌ها، بیشتر آثار این محوطه تاریخی، آسیب جدی دیده بود، عنوان کرد: این آسیب‌ها در نتیجه اقدامات عوامل پتروشیمی ابن سینا با ابزارآلات مکانیکی ایجاد شده بود که خوشبختانه در حال حاضر این آسیب‌ها متوقف شده است.

همتی ازندریانی بابیان اینکه بخش اصلی سایت پتروشیمی ابن سینا طبق نقشه روی معبد حاجی خان مستقر می‌شد، مطرح کرد: این موضوع با توجه به کاوش‌های به عمل آمده در مجموعه تپه حاجی خان، به جای دیگری منتقل شد اما مشکلی که هم اکنون وجود دارد این است که کار کاوش‌ها در تپه حاجی خان به اتمام نرسیده است.

مسئول تیم کاوش تپه باستانی حاجی‌خان در همدان یادآور شد: در کنار معبد حاجی خان، استقرار گاه دوره ماد نیز وجود دارد و بسیار ضروری است تا این کاوش به انجام برسد.

این عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان با تاکید بر اینکه بخش دوم کاوش‌ها، بسیار ضروری و دستاوردهای آن پراهمیت است، مطرح کرد: طبق برآوردهای اولیه می‌توان اعتبار مورد نیاز برای این کاوش‌ها را حداقل ۱۵۰ میلیون تومان عنوان کرد.

وی گفت: مطالبات قبلی تیم کاوش و اداره میراث فرهنگی همدان و کاوشگران دوره اول کاوش‌ها در تپه حاجی خان نیز پس از گذشت ۴ سال به طور کامل از سوی مسئولین پتروشیمی ابن سینا پرداخت نشده است.

در صورتی که کاوش‌ها در این مجموعه تاریخی به اتمام نرسد، نمی‌توان نتایج ارزشمند آن را شاهد بود و در نتیجه، احتمالاً مشکلاتی سر راه ثبت زنجیره‌ای معابد و ورود تپه حاجی خان به این موضوع پیش خواهد آمدمسئول تیم کاوش تپه باستانی حاجی‌خان در همدان مطرح کرد: در صورتی که کاوش‌ها در این مجموعه تاریخی به اتمام نرسد، نمی‌توان نتایج ارزشمند آن را شاهد بود و در نتیجه، احتمالاً مشکلاتی سر راه ثبت زنجیره‌ای معابد و ورود تپه حاجی خان به این موضوع پیش خواهد آمد.

اما به راستی چرا باید در همدان که عنوان پایتختی تاریخ و تمدن را به دوش می‌کشد، همواره موضوع آثار تاریخی به این سمت و سو برود؟ آیا قرار است یکی پس از دیگری، تخریب شوند و از بین بروند؟ پس چه زمانی قرار است میراث فرهنگی در پایتخت تاریخ و تمدن ایران زمین زنده بماند و شاهد محو شدن آنها نباشیم؟

از یخدان میرفتاح ملایر و چشم انتظاری برای جبران مرمت و بلاتکلیفی قنات قاسم آباد گرفته تا حال روز ناخوش ۹ ساله سراب گیان و بی اعتبار ماندن دستکندهای سامن و ارزان فود، همه و همه نشان از این دارد که نجات میراث فرهنگی و تاریخی در همدان در اولویت آخر مسئولین استان قرار دارد و همواره به جای قدم نهادن در مسیری که همدان را در طول تاریخ سر پا نگه داشته است، در مسیری با نام کلنگ زنی پروژه‌های عمرانی (که البته همان‌ها هم، نصفه و نیمه مانده‌اند) گام نهند.

استان همدان با داشته‌های تاریخی و فرهنگی بسیار، هنوز نتوانسته یک اثر در این راستا در سطح جهانی به ثبت برساند و این امر، نشان از کمترین توجه به تاریخ و تمدنی دارد که این استان، نام آن را به یدک می‌کشد و حال، تنها می‌توان نوشت که کهن‌ترین معبد مادی جهان در حصار پتروشیمی ابن سینا قرار گرفته است؛ نجاتش دهید و نگذارید، دستانمان به عنوان میراث داران این سرزمین برای نسل‌های بعدی خالی بماند.

منبع:خبرگزاری مهر