تجارت دوربرد و مبادلات اقوام پیش از تاریخ خوی در هزاره پنجم قبل از میلاد

در این راستا سنگ‌های موجود در طبیعت، جزو اولین موادی هستند که انسان‌ها برای ساخت ابزار مورد نیاز خود از آن استفاده کرده‌اند، از جمله این ابزار، اشیای اُبسیدینی هستند که طی دوره‌های مختلف پیش از تاریخ از منابع گوناگون تهیه و به کار برده شده‌اند.

سنگ ابسیدین از خانواده سنگ‌های آذرین و به صورت شیشه به رنگ‌های سیاه، ابری، دودی، قهوه‌ای و سبز بر روی سطوح بعضی از تشکیلات آتشفشانی یافت می‌شود، تنها معادن اُبسیدین شناسایی شده در غرب آسیا، در نواحی آناتولی و قفقاز مستقر هستند.

در این میان یکی از مناطق مهم و راهبردی شمال‌­غرب ایران که در همجواری با کشورهای ترکیه و قفقاز قرار گرفته، دشت خوی است.

خوی دشتی پهناور و از شهرهای بزرگ استان آذربایجان‌­غربی است که از شمال به ‏شهرستان‌های چالدران و چایپاره، از جنوب به شهرستان سلماس، از ‏غرب به کشور ترکیه و از شرق به استان آذربایجان‌شرقی منتهی می‌شود و فاصلۀ آن از مرکز استان ۱۴۰ کیلومتر است.

این شهرستان ‏از چهار بخش مرکزی، به مرکزیت شهر خوی، بخش صفائیه، به مرکزیت ‏شهر زرآباد، بخش قطور، به مرکزیت شهر قطور، و بخش ایواوغلی، به ‏مرکزیت شهر ایواوغلی، تشکیل شده است.

این دشت یکی از مراکز مهم گذرگاهی و چهار راه ارتباطی و داد و ستد شرق و غرب و سرزمین‌های دور و نزدیک بوده است که از یک سو مناطق کوهستانی قفقاز را به فلات ایران و از سوی دیگر شمال‌غرب ایران را به منطقه شرق آناتولی مرتبط می‌سازد و به دلیل موقعیت خاص استراتژيکی به خصوص برای جوامع پیش از تاریخ، در پژوهش‌­های مرتبط با شکل­‌گیری جوامع اولیه از اهمیت به سزایی برخوردار است.

در دشت خوی ۹ محوطه باستانی متعلق به دوره مس ­و سنگ (هزاره پنجم و چهارم قبل از میلاد) و مفرغ (هزاره سوم قبل از میلاد) مورد مطالعه و بررسی باستان‌شناختی قرار گرفت که بیشترین مراودات و تجارت و استفاده از منابع اُبسیدین را با قفقاز و شرق آناتولی به دنبال داشته‌اند.

نمونه اُبسیدین‌های این ۹ محوطه باستانی با استفاده از روش طول موج فلورسانس اشعه ایکس جهت منشایابی معادن زمین­شناسی آنها مورد آنالیز قرار گرفت که نتایج آنالیز نمونه‌ها روشن ساخت که یک ارتباط تجاری گسترده با حوضه دریاچه وان (معدن میدان داغ ترکیه به فاصله ۱۱۰ کیلومتر) و سوان (معدن سیونیک ارمنستان) در دوره‌های مس ­و سنگ و مفرغ برقرار بوده است.

همچنین براساس نتایج به دست آمده روشن شد که در طی بازه زمانی دوره مس و سنگ و مفرغ قدیم، یک شبکه تجاری محدودی در حد فاصل حوضه دریاچه ارومیه و منطقه قفقاز جنوبی و نیز شرق آناتولی جهت انتقال مواد خام، مخصوصاً ابسیدین شکل گرفته بوده است که با مکانیزم کوچ جوامع کوچ‌نشین و با روش کوچ دوربرد اقوام منطقه‌ای شمال‌غرب ایران به ارتفاعات قفقاز و آناتولی این انتقال مواد خام صورت می‌پذیرفته است.

در نهایت، این­‌گونه می‌توان بیان کرد که محوطه‌های پیش از تاریخ خوی در راستای استخراج و مبادله ابسیدین با یک شبکه گسترده‌ای از تجارت منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای رو به رو بوده است که از یک سو ارتباط گسترده‌ای را با منطقه قفقاز و شرق آناتولی نشان می‌دهد و از سوی دیگر ارتباط نزدیکی با شمال‌غرب ایران و حوضه دریاچه ارومیه به دنبال داشته است.

منبع:میراث آریا