خدیر نبی، سنت دیرینه مردم خلخال در ایام زمستان

مراسم خدیر نبی مجموعه‌ای از باورها و اعتقادات را در بر گرفته و به نوعی یک جشن محسوب می‌شود، به این صورت که در دو هفته آخر بهمن‌ماه رسم قدیمی قوود‌المه برگزار می‌شود که موجب انس و الفت اقوام، بستگان و خویشاوندان می‌شود.

قبل از روز موعد خدیر نبی، بانوان روستا یا شهر جمع شده و گندم، عدس و کنجد را در روی ساچ برشته کرده و آن را برای خرد کردن به آسیاب می‌برند، شب قوود‌المه، شب پنجشنبه است و ظهر همان‌ روز آش مفصلی درست کرده و بین اقوام و همسایگان توزیع می‌کنند.

از غروب پنجشنبه کم کم میهمانی این سنت قدیمی و آیین ماندگار در خلخال آغاز می‌شود؛ بساط شام و پذیرایی از میهمانان فراهم شده و اقوام پس از یک سال دور هم جمع شده و بار دیگر در کنار‌ هم شادمانی و سرور می‌کنند.

پس از خواندن قرآن مراسم قوود‌المه شروع شده و بانوان آرد آسیاب شده با مخلوطی از پوست نارنج معطر شده را از صافی عبور می‌دهند، هر بانویی نیتی کرده و بر روی تشت مخصوص قووت آن را الک می‌کند، این جشن برای بخت‌گشایی جوانان مرسوم بوده و در برخی مناطق به آن سوبایلار بایرامی، یعنی جشن مجردها نیز اطلاق می‌شود.

فصل زمستان در استان اردبیل به سه دوره مختلف تقسیم می‌شود، بدین ترتیب که ۴۰ روز اول زمستان با عنوان چله بزرگ، ۲۰ روز بعد از آن چله کوچک و ۳۰ روز آخر فصل با عنوان بایرام آیی، یعنی ماه عید نامیده می‌شود که چهار روز آخر چله بزرگ را بویوک چیله، یعنی چله بزرگ و سه روز اول چله کوچک را کیچیک چیله می‌نامند.

به این ترتیب زمان بین هفتم تا سیزدهم بهمن‌ماه را خدیر نام‌گذاری می‌کنند، در این روز طی مراسمی قووت تهیه می‌شده و به همراه مهمانان صرف می‌شده و تا هفت همسایه بخشی از این خوراکی به عنوان هدیه یا احسان برای بر آورده شدن نذر، عرضه می‌شده است.

بنا بر گفته کهن‌سالان در گذشته مقداری از قووت تهیه شده را در سینی بزرگی که به آن مئژمئی می‌گفتند، در اتاق خلوتی می‌گذاشتند، عقیده بر این بوده که حضرت خضر نبی با قمچی (نوعی شلاق یا تازیانه) آن را متبرک می‌کند.

یکی از دیرینه‌ترین مراسم‌های شب خدیر نبی تهیه قووت بوده که از ترکیب و آسیاب کردن گندم برشته، بز‌رک، نخودچی و عدس به دست میامده که در سینی بزرگی در داخل پیاله‌هایی به مهمانان عرضه می‌شد، همچنین در این ایام احسان و نذری‌های دیگری چون آش دوغ، آش گیلدیک و… در بین همسایگان توزیع می‌شود.

معمولا در ایام خدیر برف زیادی می‌بارید به طوری که عبور و مرور در روستا به سختی میسر می‌شد، کمک به یکدیگر، شب‌نشینی، ایجاد صفا و صمیمیت، دعوت به صرف شام از آشنایانی که وضعیت مالی ضعیفی داشتند، بازگو کردن قصه‌ها و داستان‌های فولکلور، شنیدن نصایح و صحبت‌های حکیمانه بزرگان از جمله مهمترین وجوه این آیین و مراسم است.

این مراسم از جمله جشن‌های محلی و منطقه‌ای منحصر بفرد در منطقه خلخال بوده و به نمايش گذاردن نوعی از آیین خاص منطقه خلخال در مسير تاريخ به شمار می‌رود؛ اين مراسم از اركان هويت فرهنگی مردم دیار خلخال است.

با توجه به صنعتی شدن جامعه کنونی و از طرف دیگر توسعه روند شهرسازی، آیین و مراسم خدیر نبی در خطر فراموشی بود که اخیرا با تشکیل پرونده و ثبت ملی آن برای احیای آن اقدام شده است تا از اين منظر نسل امروزی متوجه هويت اصيل فرهنگی خود شوند.

از بین رفتن سنت‌های دیرین که مصارف متعددی داشته‌اند رفته رفته موجبات گسست فرهنگی بین نسل‌ها را فراهم آورده است و این امر سبب از بین رفتن انس و الفت در بین جامعه خصوصا جوامع روستایی شده و از این منظر شناخت و احیای این سنن و بررسی کارکردهای آن ضروری بوده و در این زمینه اقدام شده است.

منبع:میراث آریا