«مسجد کرمانی» سومین بنای کهن به جای مانده منطقه جام
یک پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی گفت: در مجموعه معماری مزار شیخ احمد جام با بررسی پلان، شیوه‌های معماری و محتوای کتیبه‌ها می‌توان احتمال داد که سومین بنای احداثی به ترتیب زمان، «مسجد کرمانی» بوده است.
رجبعلی لباف خانیکی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: این مسجد که به قرینه مسجد سفید، مقابل آن در جانب جنوبی ایوان ساخته شده به استناد کتیبه محرابی که بر بدنه خارجی دیوار جنوبی آن، مشرف بر صحن نصب شده در تاریخ ۷۱۲ ه.ق یا پیش از آن تاریخ ساخته شده و پس از مسجد سفید یا خانقاه شیخ، کهن‌ترین بنای برجای مانده در مجموعه محسوب می‌شود.
وی تصریح کرد: مسجد کرمانی با وسعت حدود ۱۸۲ مترمربع زیربنا دارای پلان چلیپایی و پوشش سه قسمتی است که در سه جبهه شرق، غرب و جنوب تو رفتگی‌های ایوان مانند ایجاد شده و در هر یک از جرزهای دو سوی ایوان‌ها اطاقکی با کاربری احتمالی «چله خانه» تعبیه شده است. پوشش ایوان‌ها با مقرنس‌های گچی زیبا و پرکار زینت یافته و بر فراز بخش میانی پوشش سه قسمتی مسجد یک نورگیر هشت ضلعی کلاه فرنگی مانند ایجاد شده که علاوه بر تامین نور فضای داخلی، زیبایی و شکوه به بنا داده است.
این پژوهشگر خراسانی ادامه داد: به نظر می‌رسد مسجد کرمانی به گونه‌ای آراسته شده که از نظر زیبایی تکامل یافته و منحصر به فرد باشد، زیرا در این بنا چنان هماهنگی و پختگی و توازنی حکمفرما است که ناخودآگاه بیننده را به شگفتی و ستایش وا می‌دارد.
لباف‌خانیکی اضافه کرد: در آرایش بنا از مقرنس، گچبری و کتیبه به زیباترین شکل ممکن حداکثر استفاده شده است. کتیبه‌ها بر یک نوار سرتاسری بنا را دور زده و نزدیک پاکار طاق‌ها و بر اطراف محراب به شیوه نسخ با قلمی بسیار خوش نوشته شده است. گچبری‌ها نیز علاوه بر زمینه کتیبه‌ها سرتاسر پیشانی و بازوهای محراب و نبش درگاهی‌ها و طاق‌ها را آراسته است. موضوع نقش‌ها ظاهراً گیاهی از نوع «برگ کنگری» است، اما از آن‌ها تجسم پرنده نیز ادراک می‌شود.
وی گفت: از دیگر شاهکارهای هنری مسجد کرمانی، قاب‌های مشبک فراز انتهای ایوان جنوبی و قرینه آن‌ها بر فراز درگاهی شمالی مسجد است. این مسجد زیبا و استثنایی به استناد کتیبه داخل محراب با دست توانای «خواجو زکی ابن محمد بن‌مسعود کرمانی» ساخته شده، کسی که پس از مرگ در همان مسجد به خاک سپرده شده است.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی عنوان کرد: گنبدخانه اگرچه بنای مرکزی و اصلی مجموعه به نظر می‌آید، اما ساخت آن بر اساس قراین پس از مسجد کرمانی است. به نوشته فصیح خوافی در «مجمل فصیحی» و تاریخ‌هایی که بر بدنه بنا نوشته شده، درسال ۷۲۰ه.ق «ملک غیاث محمد کرت»، طاق و صفه (گنبد و ایوان) را ساخته، درسال ۷۳۳ ه.ق درب نفیس چوپی بر آن نصب شده و در سال ۷۶۳ ه.ق کتیبه پاکار گنبد به دو شیوه همراه نسخ و کوفی گلدار زیبا نوشته شده و ظاهرا همزمان، به استناد دو کتیبه که محاط در دایره در دو جانب ورودی نوشته شده به تعمیرات سقف و ترسیم نقاشی‌های فضای داخلی گنبدخانه اشاره شده است. در کتیبه سمت چپ ورودی نوشته شده است، «عمل بتجدید هذا السقف استاد عبد الوهاب بنا غفرالله له» و در کتیبه سمت راست آمده است، «عمل العبد الضعیف سلطانشاه نقاش غفرالله له».
لباف‌خانیکی خاطرنشان کرد: نقش‌ها بسیار زیبا و متنوع با موضوعات هندسی و گیاهی و انواع خط اجرا شده‌اند که خطوط معقلی در مجموعه‌های مثلث، لوزی و مربع به عنوان عناصر تزئینی بیشتر قابل توجه‌اند. شمسه هشت پر زیبایی به گونه‌ای بر انتهای سقف نشسته که هر پایه‌اش بر فراز یک طاق‌نما یا درگاهی استقرار یافته است.
وی گفت: بر جای جای دیوارها، کتیبه‌ها، نقوش و دست نوشته‌هایی نقش بسته و درون گنبدخانه را به اشکال گوناگون آراسته‌اند. رنگ‌ها متنوع، فراوان و درخشنده هستند. رنگ‌های سیاه، آبی، لاجوردی، فیروزه‌ای، زرد، نارنجی و سفید در نقاشی‌ها و کتیبه‌ها قابل تشخیص‌اند.
این باستان‌شناس خراسانی بیان کرد: اگرچه این بنا را برخی همان خانقاه شیخ یا آرامگاه شیخ پنداشته‌اند، اما به احتمال زیاد و براساس سنت‌ها گنبدخانه جام همانند گنبدخانه ابابکر تایبادی در کنار مدفن شیخ، صرفا کار کرد عبادی و آئینی داشته است. یادبودها و یادگاری‌هایی که در طول زمان پس از احداث بنا بر بدنه داخلی نوشته شده نیز بسیار جالب و پر محتوا بوده و نشانه‌هایی از فرهنگ‌مداری مردم آن سامان و حرمت قلم در گذشته هستند.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.