سنت های رمضانی مردم قم در سالها پیش؛ کلوخ اندازون تا اوهی اوهی

ماه مبارک رمضان، ماه مبارک رمضان، ماه برکت و آشتی و مهر و دلباختن بندگان به ذات احدیت است؛ ماهی که هر لحظه آن جایگاه قرب است و هر نفس آن نعمت و حسنات؛ رمضان پربرکت‌ترین ماه سال است و آغوش بازش بیکران.

قم، شهر تاریخی و اساطیری است که اسطوره‎های علم و تهذیب و اخلاق و حدیث و امامزادگان آسمانی را در دل خود جای داده است و به حق است که از گذشته تا کنون، رسوم و آدابی شیرین را به نسل‎های امروزینش تقدیم دارد ولی آنچنان که در همه آفاق گیتی، رنگ و بوی تکرار فنون جدیده را به خود گرفته است، بسیاری از این سنن دل نشین جای خود را به عادات امروزی داده است. اما در این مقال، برگ‎هایی از سنن قدیمه رمضانی مردم این شهر را با مخاطبان قرآنی واگویه می‎کنیم.

کلوخ‌اندازان

این رسم، به منزله آغاز ماه مبارک است که در آخرین جمعه ماه شعبان انجام می‎گرفت؛درست است که کووید19 بین مردم در یک سال گذشته جدایی انداخته است ولی دانستن آنچه در این شهر رایج بوده خالی از لطف نیست.

در مراسم کلوخ اندازون که با نام‌های دیگری چون کلاخ اندازان هم شناخته می‌شود مردم قم در آخرین جمعه ماه شعبان، در منزل بزرگان اقوام و یا امکان مقدس و یا تفریحی جمع شده و ساز و نقاره می‎زدند؛ مردم قم به حدی عاشق این ماه بودند که پیش از ماه در این مراسم به جشن و چوب بازی و پایکوبی می‌پرداختند و بعد از آن هر کس کلوخی را برمی‌داشت و به نیت برآورده شدن حاجات کلوخ را در آب شفاف خندق می‌انداختند؛ دیرینه مردم قم معتقد بودند آب شفاف حاجت می‌دهد و آب شدن کلوخ در آب همانند رفع مشکلات است.

خانه تکانی رمضان

عادات دیرینه مردم قم از جایگاه دینی آنها بر می‎خواست؛ جایی که دین را با ملیت در هم می آمیختند و خانه تکانی عید و رمضان را برای خود فرض می‎گرفتند؛ مردم قم پیش از ماه رمضان به حدی برای این ماه لحظه شماری می‎کردند که علاوه بر خانه دل، خانه‎های خشتی و گلی خود را نیز به رنگ زیبا و خوش عطر آب و جارو مصفا می‎کردند. نظافت منزل، تنها کاری نبود که مردم در این ایام به آن ملزوم می‎شدند بلکه آنها به تنظیف تکایا و مساجد و حسینیه‌ها و حتی مغازه‌ها و اماکن عمومی از جمله حتی حمام‌های عمومی از جمله رسومی است که امروزه نیز رایج است،‌ اما در گذشته از رونق بیشتری برخوردار بوده است. جالب آنکه این کار قبل از شروع ماه رمضان و بیشتر توسط دختران دم بخت انجام می‌شد چون اعتقاد بر این بود دخترانی که این کار را انجام می‌دهند بخت آن‌ها زودتر باز می‌شود. گرفتن روزه پیشوازی در سه روز آخر یا روز آخر شعبان و اعزام مبلغ و مروج دینی از سوی مراجع نیز از دیگر رسومی است که در آستانه این ماه انجام می‌شد.

سحرخوانی

سحرخوانی، بخش عمده خاطرات زیبایی همه مردم قم بلکه مردم ایران زمین است از ماه رمضان؛ جایی که خوش خوانان شهر بر ماذنه‏‌های مساجد با صدایی زیبا و رسا، از دلدادگی خود به خداوندگار خود می‎خواندند و مردمی که با صدای آنها به نماز شب می ایستادند و کم کم خود را برای سحر آماده می‎کردند؛ در سالهای نه چندان دیرین صداهای آشنایی از رادیو و رسانه‎ها پخش می شد که شاید تنها صدایی بود که مردم قم از رادیوهای خود می شنیدند.

با توجه به اینکه در قدیم بلند مرتبه سازی مرسوم نبود و مردم نیز با احشام و درشکه رفت و آمد داشتند، افرادی که صدای رسایی داشتند بالای مناره‌ها رفته و می‌خواندند که اصطلاحاً به آن «پیش خوانی» می‌گفتند؛ این عمل تا یک ساعت پیش از اذان انجام می‎شد و پیشخوان به بیان اشعار مذهبی و مداحی و دعای سحر مشغول می‎شد. آنها یا از طریق حضور در ماذنه مساجد و یا با طبالی و عده‌ای هم فانوس به دست چند همسایه از سمت راست و چند همسایه سمت چپ خود را بیدار می‌کردند. این رسم با کوبیدن درب منازل همسایه و اقوام ادامه یافت تا اینکه تک زنگ‎های تلفن، جای این رسم را گرفت.

فاتحه‌خوانی زنان

در گذشته این شهر، رسومی پابرجا بود که البته امروز رنگی از آن باقی نمانده است؛ چنانکه زنان قمی پس از ادای فریضه واجب صبح، برای ذکر فاتحه برای اموات به قبرستان نو و شیخان رفته و بعد از بازگشت برای قرائت قرآن منزل یکی از خانم‌ها می‌رفتند؛ همچنین هنگام ظهر با شنیدن اذان ظهر به منظور ادای فریضه نماز به حرم مطهر رفته و دعای ماه رمضان می خواندند.

جوشن‌خوانی

اهالی آسمانی شهر اهل بیت(ع) اعتقادات رمضانی خاصی داشتند؛ آنها از دیرباز مهر و محبت و اعتقاد به اهل بیت(ع) را به قرآن کریم گره می‎زدند و این ماه را بهترین فرصت برای رسیدگی به احوالات درون می‎دانستند؛ مردم قم اعتقاد عجیبی به خواندن دعای جوشن کبیر داشته و همچنین همه معتقد بودند با هر وضعیتی در خانه‌هایشان به‌منظور خبر کردن همدیگر در پشت بام‌ها اذان می‌گفتند.

تغذیه مردم در رمضان

در گذشته‎های دیرینی و حتی نزدیک نمک، آب جوش و خرما اجزای اصلی هنگام افطار بوده و هندوانه جز جدایی ناپذیر سفره افطار و پس از افطار بود، گرما و عطش طاقت فرسای مردم را از بین می برد؛ قوت غالب مردم قم در هنگام افطار آب‌دوغ خیار و در هنگام سحر آبگوشت بود، خاطرنشان می‌کند: در زمان قدیم، خوردن پلو و خورشت مانند امروز متداول نبود و مردم بعد از خوردن آب دوغ خیار و هندوانه به شب نشینی می‌رفتند؛ البته سردی آب دوغ را با خرما و قتو و شیره برطرف می‎کردند.

از جمله تغذیه‏ های ماندگار مردم قم می‎توان به تهیه شیرینی سنتی با نام کسمه که در آن از خرما، کشمش و انگور استفاده می‌شد اشاره کر که به جای شیرینی مصنوعی برای شیرین کردن آن از عسل، شیره و … استفاده می‌کردند؛ این شیرینی از جمله خوراکی‌های سنتی مخصوص این ماه در قم بود. اما غذای اصلی مردم قم در ماه رمضان و بیشتر ایام سال، آبگوشت بود که این غذا به دلیل مواد غذایی که در خود داشت به اصطلاح قمی‌ها بن دل آنها را می‎گرفت مانع گرسنگی در طول روز می‏ شد.

معمولاً روز آخر ماه شعبان به پخت نان خانگی برای رمضان اختصاص داشت؛ از گذشته نان‌ مردم قم در ماه رمضان پرماه تر پخته می‎شد؛ البته نان خانگی مردم نیز با مواد غذایی چون حلوا ارده و ارده شیره در افطار صرف می‎شد. شربت زعفران به همراه تخم شربتی هم نوشیدنی مردم قم در افطار رمضان بود که آنها را از تشنگی روز نجات می‌داد و نشاط‌ آفرین نیز بود.

شب نشینی رمضانی

اجزای نوستالژیک خاطرات رمضانی در هم گره می‎خورد تا آنجا که مردمی که نه با موبایل و نت و تلگرام و اینستاگرام و دورهمی و خندوانه و سریال های رمضانی این سوی و آن سوی آب در خانه‎های خود حبس می‎شدند رسم زیبای صلحه ارحام را در منازل دوستان و اقوام و بزرگان به خصوص پدر و مادر به جای آورده و تا پاسی از شب در کنار هم اوقات می‎گذراندند؛ آنچنان که کارشناسان قم شناس گویند: «شب نشینی مردم تا پاسی از شب طول می‌کشید و زولبیا، چای و شیرینی بسته به شرایط و طبقه اجتماعی که به آن تعلق داشتند عمده پذیرایی مردم در شب‌های رمضان بود که به اصطلاح به  آن « شب چره» می‌گفتند؛ سپس به خانه‌ها بر می‌گشتند و زنان دو سه ساعت قبل از سحر برای آماده کردن غذا بیدار می‌شدند.»

کله پاچه خوری به نیت قصاص قاتل مولا

یکی از رسوم دیرینه مردم که تا امروز نیز پا برجاست رسم حنابستن و تهیه و پخش کله پاچه گوسفند در شب ۲۷ رمضان بود؛ البته در گذشته مردم به‌منظور زیاد شدن روزی در مسجد امام حسن عسکری(ع) جمع می‌شدند و زنان و مردان کیسه‌های حنا با خود می‌بردند و حنا می‌بستند.

آهنگ افطار و سحر با صدای توپ

همه چیز تکنولوژی هم همیشه بد نیست؛ یکی از موارد مثبتش در تعیین وقت و اطلاع رسانی است؛ به سانی که در گذشته که مردم از ساعت و رسانه محروم می بودند با صدای توپی که در رودخانه قم رود که قم را به دو نیمه تقسیم کرده است لحظه سحر و اذان را اعلام می کردند. این توپ را نزدیک میدان نو یا شهید مطهری فعلی می آوردند و افطار و سحر را با آن صدای مهیب، اطلاع رسانی می کردند؛ برخی دیگر نیز به حسب پاداش اخروی طبل در دست می گشتند و برای بهره برداری از پاداش معنوی و اخروی با صدای طبل، مردم را از ساعت اذان مطلع می کردند.

شهر قم نیز همچون سایر شهرهای کشور، آئین و رسوم خاص در استقبال، گذران و وداع با ماه مبارک رمضان دارد که در زیر به آن‌ها اشاره می‌شود.

سنت اطعام نیازمندان

این رسم زیبا از گذشته در قم رونق داشته است که مردم نیکوکار آخرت طلب، از ماه خود آنچه داشتند را برای تقسیم رزق در روی زمین و در بین مردمی تهی دست شهر به صحنه می آوردند؛ مردم نیکوکار به رسم دیرینه مولا، به شکلی ناشناس این غذاها را به فقرا می‌رساند.

افطاری دادن به اقوام و خویشان و مستمندان نیز از دیگر رسومی است که هنوز در این شهر و شهرهای دیگر ساری و جاری است.

خرماگردانی برای اطعام روزه‌داران

از دیگر رسوم جالب توجه مردم این شهر، خرماگردانی بود که برای اطعام روزه داران انجام می‏ شد؛ در مساجدی که قبل از افطار نماز جماعت برپا می‌شود بعد از اتمام نماز، عده‌ای با در دست داشتن افطاری مختصری مثل خرما، روزه روزه‌داران را باز می‌کردند و این کار هنوز هم در بعضی از مساجد قم رایج است. اما در مساجدی که پیش از نماز افطار می‎کردند نیز همین افطاری مختصر در بین مردم پخش می شد.

پختن و پخش آش‌های مثل قنبید (کلم‌قمری) و شله‌زرد نذری، بازدید از اقوام و بزرگان، برپایی مجلس ترتیل خوانی قرآن، عیادت از بیماران و … نیز از کارهای دیگری است که اهل قم در ماه مبارک انجام می‌دهند.

ساعات کار در رمضان

شهر قم از شهرهایی است که مردم آن از گذشته با زراعت و خشت سازی و صنایع مرتبط با مسکن و… ارتزاق می ‏کردند و در سال‌هایی که گرمای تابستان بر رمضانی تر شدن روزها می‎افرایید مردم مجبور بودند که برای گذران زندگی کارهای بسیار سنگینی از جمله خاک‌برداری، اره‌کشی، زغال سوزانی و …را انجام دهند که به حسب اینکه ممکن بود به روزه آنها و دیگران آسیب وارد کند، این مشاغل پس از افطار دنبال می‎شد ولی مشاغلی که در کارگاه‎های بازاری و غیر بازاری انجام می‎شد، با تغییر ساعات کار در همان روز انجام می شد؛ زراعت کاران هم ساعات کار خود را به نیمه شب و اوایل روز می کشاندند ولی قصه برای خوشه چینانان و دروکارانی که عمدتا مشاغل فصلی و کارگری داشتند متفاوت بود؛ آنها مجبور بودند با ارده شیره و هندوانه از لحظه اذان صبح تا نیمه‎های روز را در مزارع بگردند و درو کنند.

جشن اوهی اوهی در نیمه ماه مبارک 

یکی از رسوم مردم قم در ماه رمضان، برگزاری جشن اوهی اوهی بود که در شب تولد خجسته امام مجتبی‌(ع) از سوی مردم به خصوص جوانان به پاداشته می‎شد؛ در این شب مردم سرور و شادمانی می‌پرداختند و چوب بازی و پایکوبی از جمله کارهایی بود که در این شب انجام می‌شد.

تعزیه خوانی لیالی قدر

از دیگر سنن مردم قم در ماه رمضان می‎توان به برگزاری تعزیه در شب‌های قدر اشاره کرد که از مهم‌ترین رسوم قمی‌ها است؛ از گذشته تا کنون تعزیه خوانان از جایگاه بسیار مهمی در شهر قم برخوردار بودند زیرا آنها تنها هنرمندان مذهبی بودند که تاریخ اسلام را برای مردم بازسازی می‎کردند و از طرفی مهمترین بخش سرگرمی مردم آن زمان را به خصوص زنان و جوانان و پیران را تشکیل می‎دادند؛ البته در شب‌های قدر علاوه بر مراسم ویژه این شب‌ها مثل خواندن قرآن، دعا و مناجات و عزاداری که با حضور مردم در امامزاده و اماکن مذهبی انجام می‌شد تعزیه نیز به اجرا درمی‌آمد؛ پخت حلوا در برخی روستاهای قم نیز از دیگر رسوم قمی‌ها در شب قدر است.

روزه‌داران کوچک

از دیگر رسوم دیگر مردم قم آن است که در آخر ماه رمضان و روز عید فطر به کودکان و نوجوانانی که در طول ماه مبارک روزه کله‌گنجشکی گرفته‌اند برای تشویق آن‌ها از طرف بزرگ‌ترها هدیه‌ای به آن‌ها داده می‌شود. مردم قم در روز عید فطر پس از اقامه نماز عید به خانه مراجع، علما و بزرگان، اقوام و آشنایان خود می‌رفتند و شکر آنکه توفیق انجام طاعات این ماه را داشته‌اند را به جا می‌آورند؛ البته قمی‌ها در استقبال از ماه خدا نیز رسوم جالبی داشتند.

مراسم آشتی‌کنان

یکی از سنن متعالی ماه رمضان در قم، مراسم آشتی‌کنان بود که در قم رواج و رونق خاصی داشت؛ این رسم به حدی فراگیر بود که مردم و خانواده‎هایی که از کینه‌های دیرین رنج می‎بردند منتظر ماه رمضان می‎شدند که آتش این کینه در سفره افطار مهمانی شب نشینی رمضانی در منزل یکی از بزرگان خاموش شود؛ ماه رمضان یکی از ایامی بود که مردم این شهر تمام کینه‎ها و دشمنی را در بین خود از بین می‎بردند.

در این مراسم قبل از آغاز ماه مبارک بزرگان به سراغ کسانی که با هم کدورتی دارند می‌روند و آن‌ها را برای ورود به ماه رمضان، آشتی می‌دهند و اعتقاد دارند کسانی که با وجود کینه وارد این ماه شوند، عبادتشان مورد قبول قرار نمی‌گیرد و روزه آن‌ها متعلق به شیطان است.

بدرقه ماه رمضان

مردم قم این ماه را همیشه به شادی و سرور و آشتی و صلح کنان و جشن می‎گذراندند و به همین دلیل بود و به جای سختی روزه گیری مردم، همیشه اوقات خود را به شادی و مناجات سر می‎کردند؛ یکی از رسوم آخر ماه مردم قم، رسم حمام و غسل عید بود.همچنین آشی به نام «آش روزه» یا «آش بدرقه» پخته می‌شد.

مردم قم در آخرین روزهای ماه رمضان دسته دسته به مناطق مختلف می‏ رفتند و برای مشاهده ماه شوال با هم رقابت می‎کردند؛ اگر از سوی علما، روز عید مشخص می‎شد مردم عید رمضان را برگزار می‏‎کردند و در نماز پرشکوه حرم مطهر و با حضور مراجع شرکت می‎کردند؛ فطریه و بازدید از اقوام و صله رحم، عیادت از بیماران و… از سنن عید فطر بود که خوشبختانه امروز نیز به بخش مهمی از این سنن عمل می‌‏شود.

منبع:ایسنا